Promp og prakt

Verdas regjeringar  sit saman på miljøtoppmøtet i Paris og peikar på kvarandre. Det gjeld  å sleppe billigast frå restriksjonane ein synest alle andre land bør ta.

No skal det endeleg bli resultat av alt pratet – i tolvte time for klimaet. Det handlar om å greie å halde seg:

 ”Den som fisen først blir var, han er fisens rette far”, heiter det i eit munnhell som kan brukast kvar gong nokon klaga på dårleg lukt og det er tvil om kven som hadde skulda. I så fall kan den som fekk mistanken retta mot seg,  også forsvare seg på rim: ”Den som seier desse ord, den er fisens rette mor.”

Slik lyder det – om enn med andre ord – truleg også i  konferansesalane i Paris, der verdas klimadelegatar har sett kvarandre stemne for å løyse miljøkrisa. Diskusjonen er beherska og omgjevnadene er prega av  gammal prakt og ”gloire”. Men bak retorikken og den høgttravande fagterminologien, anar vi kva det eigentleg handlar om: Kven har fese?. Europearane skuldar på amerikanarane,  som skuldar på kinesarane, som skuldar på indarane. I skrivande stund ser det mørkt ut, men det er alltid von i eit hengande snøre.

Her, som i verda elles, leiter ein med lys og lykt etter utslepp å fjerne frå stader der det ikkje gjer alt for vondt.  Våre CO 2-utslepp skal  minskast med 40 prosent. Politikarane veg for og imot: Kvar kan vi kutte, utan at vi får på pelsen til neste val. Skal vi gjere noko med flytrafikken, eller kanskje den tungoljedrivne skipsflåten. Begge delar blir det trøbbel av. Men truleg mindre enn om ein skulle prøve seg på privatbilane.

Diskusjonen har for lengst funne sine vante spor. Engasjementet er stort og vitskaplege fakta blir betrakta med mistankens skjerpa blikk. Påståelege pensjonistar har teke namnet klimarealistar og  frådømmer ungsauene i regjeringa all dømmekraft når dei ikkje ser at klima-alarmen er ein konspirasjon, sett  i scene av eit samla panel av verdas klimaforskarar. Det einaste  dei er ute etter er meir midlar til forsking! Dei  samlar disiplar som har eit sterkare forhold til sekssylindra milslukarar og drivstoffglade påhengsmotorar enn til naturen. Dette er folk som har lite tru på bilar som ikkje brummar og slepper gass. Elbilen, med sine subsidiar og frikort på ferjene, er for pyser og dessutan ikkje eit hår betre. Og klimaet har alltid vore skiftande. Det var no milde vintrar då dei var unge også. At vår Golf skal vere den som får pol-isen til å forsvinne, det trur no akkurat vi som vi vil om, fnyser klima-skeptikarane og forsvinn i ei sky av forakt og blå eksos.

For det er  ein menneskerett: Å tru som ein helst vil. Også når det står mellom eit samla fagmiljø  og spreidd synsing. Om ein  likevel skulle ønskje å vere føre var: Kvifor skal tiltaka akkurat gå ut over oss? Utan matpakkekøyraren stoppar Noreg.

Dei tørre tal frå Statistisk Sentralbyrå fortel oss at transport og landbruk er dei største utsleppsverstingane utanfor kvotepliktig sektor. Transport står for vel 30 prosent av det samla klimautsleppet. Landbruket for knappe ni prosent. 2,6 prosent av landets samla utslepp kjem frå buskapens rap og fjert.

 ”Det er jo slik at norske kyr prompar for mykje, for å seie det sånn”, sa statsminister Erna Solberg nokre dagar før klimatoppmøtet i Paris. Ho valde å fokusere på landbruket. Utsleppsverstingen i fjøset er ku og sau. Gris og kylling tygg meir lettfordøyeleg og langreist kraftfor med soya frå Brasil og dermed mindre metan i magen: Derfor kan austlendingen, som et svineribbe, ete sin julemat med noko betre samvit enn vestlendingen med sitt pinnekjøt, meinte statsministeren.

Å kaste julemiddagen inn  i klimadebatten må seiast å vere eit dristig trekk. Spesielt av ein statsminister som er fødd og boren i Bergen. Det ville skape kraftige reaksjonar langs heile Vestlandet om nokon prøvde å innføre klimanøytral medisterpølse og surkål på julekvelden. Men alternativet er truleg verre. Tiltak mot privatbilismen blir sett på som politiske sjølvmordsforsøk. Vårt tungt subsidierte landbruk står derimot lagleg til for hogg og kan lett gjerast  til syndebukk. Det er i så fall ein manøver som ville lukte ille.

 

Farvel,sunnmøring

I hundre år har sunnmøringen stått der som ein Gange-Rolv i vårt sjølvbilde; så svær at ingen hest kunne bere han. No spørs det kor lenge han greier å halde seg i salen.

Vi synest alle vi kjenner sunnmøringen: Den fromme råtassen som du kunne spikre på naustveggen og som likevel voks og vart feit. Vårt bilde av han har romma både den fryktlause fiskaren i open båt på Eggakanten, den dristige investoren og ishavspioneren. Han har  vore oppdagaren av fjerne fiskebankar og oppdragaren frå skulestova og i NRK. Industrigründeren og den strategisk næringslivsleiaren. Folk utanfrå meiner også å kjenne lusa på gangen: Læraren med sin stirrige kamp for fråhaldssak, venstresak, indremisjon og nynorsk. Den fremmelege skrythalsen. Den sleskt smilande kremmaren bak kassaapparatet med tommelen påpasseleg i pengeskuffa.

Vonde tunger har alltid hevda at slik sunnmøringen er, slik er også folket i Fjordane, i Sogn og Hardanger. Langs heile kysten er folk stolte av si nøysemd og tiltakslyst, sin  heroiske innsats til havs og på landjorda, sitt pågangsmot, humor og friske språkbruk. Sunnmøringen har likevel greidd å profilere seg som noko for seg sjølv. Han vart ein skikkelse som folk i andre delar av landet har elska å hate, men er også til ei viss grad motvillig beundra, for si kremmarånd, si tiltakslyst og sine spisse olbogar.

Forholdet til andre delar av landet og fylket har til tider vore motsetningsfylt. For sunnmøringen sjølv har myten om han vore eit fellesskap å ta del i, eit flagg og vifte med og ein bakgrunn å skryte av. Ei tradisjonsrik merkevare som var god å spele på i forhandlingar og i jobbintervju.  No kjenner vi på tvilen: er myten om sunnmøringen i ferd tape sin glans? 

Det var ikkje tilfeldig at futedømmet Sunnmøre tidleg vart rekna som eit eige distrikt. Folket som budde her var ikkje som naboane. «Jeg har ikkje været noget sted hvor Religionen (…) er en sådan stormagt som her» noterte presten Christoffer Bruun. Vår første sosiolog, teologen Eilert Sundt, var lite imponert av hygienen, men kunne elles ikkje skryte nok. Sunnmøringane fekk knapt nok born utanfor ekteskapet. «Det er som et lysere strøg mellem tvende mørke. Denne forskjell mellom disse nabo-distrikter er så meget mer påfaldende, som hint lyse hører til de lyseste i landet, disse mørke derimod de mørkeste». De tvende mørke var altså romsdalingar og nordfjordingar. For sunnmøringen har denne oppfatninga av naboane blitt overført til  fleste andre felt. Dei gamle fogderigrensene er framleis ein handfast politisk og kulturell realitet.  

Magdalena Thoresen, prestefrue og skribent, noterte at «sunnmøringen søker ikkje Gud av Kierlighed og Tak, men av Skræk for djevelens Magt» Kanskje er det skrekken for djevelen som gjorde sunnmøringen så prektig at han vart skremmande for andre. «Til alle tider har sunnmøringen hatt en besynderlig evne til å spre redsel og dårlig samvittighet blant nordmenn. De er en av de minste folkestammer i landet - likevel makter de å holde resten av befolkningen i en tilstand av evig terror», grøssa forfattaren Agnar Mykle. Han var fintrønder av fødsel, men slekta hans kom frå sunnmørsgarden Myklebust på Harøya i Romsdal. Den lysande forfattarskapen hans er sterkt påverka av den skrekkblanda fasinasjonen hans for Sunnmøre.

Erotikken i bøkene til Agnar Mykje kunne nok vere kontroversiell, men sunnmøringane kosa seg stort når forfattaren skildra sunnmøringen som den rake motsetninga til den lettsindige nordlendingen som  brukte hyra på silkesjal og wienerbrød. Sunnmøringen sette pengane i banken til han fann noko lukrativt å investere dei i. Han fråtsa heller ikkje når han utstyrte seg til fiske: «-..når sunnmøringen drar på langtokt, medbringer han ingen proviant i det hele tatt. Han ikke bare vil og skal ha fangst. Han må. Dette gir han en fryktelig styrke. Han setter alt på ett kort. Får han lyr, spiser han lyr. Får han brosme, så spiser han brosme. Får han hyse, så spiser han hyse. Om toktet varer i 40 døgn, kan spise torsk i førti døgn. Kokt torsk til frokost, kokt torsk til middag, kokt torsk til kvelds. Og han synes fisk er den beste mat som finnes. Fish, sier han andaktsfullt; og folder hendene».

Slike og liknande sitat gjer alltid lukke når dei blir henta fram i festtalane. Slik held ein myten om sunnmøringane i hevd. Ingen ting har slått betre an hos sunnmøringen enn ein velformulert karakteristikk av dei sjølve. Det er fint om omtalen er positiv, men ikkje nødvendig. Sunnmøringen har ein robust humor og eit språk med overraskande hugskot og ein drastisk bildebruk. Ivar Grimstad fortel om den unge vikaren som avløyste den godmodige gamlepresten og som heldt en toretale over kyrkjelyden i ei kystbygd. Det var ein tale som svei og forsamlinga krympa seg. Ein av dei  som vart reinsa i svovelbadet, gjekk fram til presten etterpå og tok han varmt i handa:  «Velsigne kjeften din, prest. Ditta va noke anna enn dinnja søppegaukja synnja Larsnes».

For søppegauk – soppe er ei slags oppvarma frukostblanding av flatbrød og mjølk – ville ikkje sunnmøringen vere. Han skulle anten vere kald eller varm, i ein evig kamp for tilværet, i konkurranse med naturkreftene, naboane, grannebygda, byfolk eller staten. Mørkemannryktet til sunnmøringane så visst ikkje eintydig. Dei som gjorde forretningar, forstod fort at på dette feltet tenkte ikkje dei fromme sunnmøringane først og fremst på sin neste. Sunnmøringane  hadde rykte for å vere harde i klypa, tolmodige og langsiktige og fryktlause i forretningar.

Men pengane skulle ikkje gøymast på ei bankbok. Pengar var å sjå på settepoteter som aldri måtte etast opp. For sunnmøringen har luksus hatt dårleg klang.  Å prange med forfengeleg stas var brot på ei slags kontrakt med sine omgjevnader. Ein viss forskjell måtte det naturlegvis vere på fabrikkeigaren og hans arbeidarar. Men dei skulle sitje ved sida av kvarandre på bedehuset og i kyrkja. Då måtte forskjellen ikkje vere større enn at den vart akseptert. Også sunnmøringen kunne slå ut håret, i særleg om han var langt heimanfrå. Skipperen på ei sunnmørsskute var innom ishavsbyen for å bunkre: He dokke vin? Naturligvis, kva sort skal det vere, svara kelneren. Heft ikkje vekk tida. Ditte e han Lars-Jo synnja Tjørvågane. Bjønt å ber!

Sunnmøringen, slik vi synest vi kjenner han, er forma av omgjevnadene. Kampen for utkomet har vore dramatisk og farleg og utfordringane mange. Straffa for å mislukkast, kunne vere fatal. Ein skulle ro langt til havs for å få den største fangsten, men ein måtte også passe på at hadde tid nok til å nå i land før stormen kom. Denne evna til  å ta kalkulert risiko og eit  utprega mangesysleri er eit særkjenne for kystfolket. Her var korkje gardane eller eitt einskild fiskeri nok til å livberge seg på. Her var som regel  ikkje rom for å spesialisere seg. Kombinasjonen gardsbruk og fiske med ulike teknikkar på ulike fiskefelt, var krevjande og utviklande. Ofte vart næringane supplerte med frakt, handverk og handel. Ein måtte vere om seg. Dei knappe ressursane måtte finnast og utnyttast der dei fanst.

Klede kan skape mannen, men er det ikkje noko mot den krafta som naturen har til å forme menneska. Landet er karrig og vindfullt. Som landet, så folket, seier ein. Dei lange fjordane, dei bølgjeslitne strendene, dei bratte gardane, orkanbyene som bles solide steingardar over ende. Det var i dette landskapet den trassige sunnmøringen voks fram: «He du vind, he ej tog», hermar dei etter ein stridbar kar i intens tvikamp med naturkreftene for å berge båt og naust. Under slike forhold utvikla det seg eit seigt og breibeint folkeslag som ikkje så lett let seg vippe over ende.

 Møre skal ha fått namn etter havet, meiner språkforskarane. Det var ikkje det karrige landskapet mellom knausane som gav namnet, men den  gåvmilde, men også lunefulle Blåmyra utanfor. Den geografiske plasseringa har også vore formande. Eitt av historieverka om Sunnmøre har fått namnet «I balansepunktet». Det er ikkje ein veldig salsvenleg, men ein dekkjande tittel. Mål avstanden frå Sunnmøre til  Oslo, Bergen og Trondheim. Sett frå storbyen er det knapt nokon stad i Sør-Noreg som er like avsides.

 Avstanden har alltid vore upraktisk. Sunnmøringen har vore avhengig av farefull seglas og utmattande langtransport på dårlege vegar for å nå fram til sine kundar. Men det har også vore langt å reise for våre fiendar og konkurrentar. Avstanden har gitt olbogerom og stimulert innbyggjarane til eigne  avgjerder. Sit ein fjernt frå makta, blir ein gjerne sjølvstendig, for ikkje å seie sjølvrådig. Ein har tradisjon for å stole på si eiga fortolking av lovar og reglar som ikkje alltid var objektiv. Når kontrollørane var langt unna, vart det lettare å kutte svingane.

Også internt på Sunnmøre har det vore fin balanse. Det har aldri vore tvil om at det var Ålesund som var byen. Byen ligg der lang og smal som ein glitrande sølvpilk utover mot Breisundet og med kroken mot  storhavet, klar for all slags fangst. Byen var såpass at  det var store forhold, om ein kom frå bygdene. Men han var vart aldri  så dominerande som Bergen og Trondheim, som i stor grad  konkurrerte ut næringslivet i bygdene ikring. Maktbalansen på Sunnmøre skapte frodige og sjølvmedvitne bygdesamfunn som greidde seg åleine både med folk og arbeidsplassar, kultur og foreiningsliv. Berre når det var store ting som stod føre, som eit banklån eller advokatbesøk eller om det skulle takast bryllaupsbilde, let bygdefolk arbeidet kvile og tok mjølkebåten til byen.

Ressursrike bygder har alltid vore ryggrada i dette området mellom Romsdalsfjorden og grensa til Nordfjord. Sunnmøringane hadde lesande og skrivande bønder lenge før Ålesund vart by. Heilt opp til våre dagar har historikaren teke oppfatninga til  embetsmennene for god fisk. Dei universitetsutdanna frå København meinte bøndene var analfabetar og at dei sjølve var nokså åleine om kunnskap og forstand. Etter at Jostein Fet ved Høgskulen i Volda undersøkte saka, veit vi betre. Det var også frå  Sunnmøre og bygdemiljøet han kom, mannen som fann fram til det norske folkespråket og gjorde det til eit felles norsk skriftspråk. Ivar Aasen var ein av dei som forma ein levande motkultur i embetsstaten.

 Sunnmøringar med lyst til boka søkte seg i flokkevis til kristelege lærarseminaret i Volda. Der let dei seg fylle av nynorsk og misjonsiver, venstresak og fråhaldssak før dei let seg spreie utover landet der dei tok kontrollen over  skulebygningane i byar og grender. Læraren hadde ei nøkkelrolle i å skape nasjonen Noreg. Dei vart viktige  i lokalsamfunnet; dei sat i formannskap og kommunestyre, starta kor og korps, organserte ungdomslag og skogplanting og protesterte aldri på ubetalte plikter på 17. mai. Først erobra dei skulen. Etter kvart tok dei statskringkastinga på same måten. Det skjedde gjennom det Agnar Mykle kalla eit osmotisk kupp.

Visst finst han enno, ursunnmøringen, slik vi ser han for oss som ein brunbarka sjøulk i blankeskjoldhue og blåtrøye, med eit ansikt meisla ut av frost, sol og vind etter eit langt og hardt liv på linefiske og selfangst. No er han bestefar og pensjonist. Han putlar med heimefiske og har teke barnebarna med for å få dei bort frå skjermane dei sit krumbøygde over. Han sukkar oppgitt over gutungen som ikkje kan  handtere ein tollekniv og som synest det er æsj  å bløgge ein sprellande torsk. Guten er interessert nok, men har sin maritime kunnskap frå reality-programmet Deadliest Catch: «Ka slags bait brukar du, besten», spør han og bestefar kjem i beit. Han meiner sikkert agn, sufflerer familiens quiz-mester, den flinke søstera på ti.

For tidene forandrar seg. Barnearbeidet i primærnæringane er forlengst omforma til eksotiske ferieopplevinga, også for ungar på bygdene. Dei synest det er spennande å klappe kua på besøksgarden, men  går ein lang runde rundt når dei kjem frampå det dei kallar ein sauebæsj. Når bøane blir gylla med traktor og tankvogn om våren, trur dei knapt sine eigne nasar. Er slikt lov? Seriøst?

Ein gong hadde så godt som alle sunnmøringar nøysemd under huda. Vi voks opp med dei klassiske historiene: Om forfedrane som sette skorne på hylla i sommarhalvåret for å redusere skoslitet. Om kårmannen som drog riva etter seg på veg heim frå høyberginga, same kor vel dei  hadde raka tidlegare. «Det blir alltids til ei kalvetugge». Før stod karane på fabrikken og laga møblar i dressjakke. Det kunne vere det som var att av bryllaupsdressen. Så snart penkleda vart blanke på knea og frynsete på armane, vart dei arbeidstøy. Seinare vart jakka brukt på sjøen med islendar under, så i fjøsen, før stasplagget ende sine dagar som isolasjon rundt eit vassrør.

Nøysemd er ein viktig del av den sunnmørske kulturbakgrunnen, som vi no er i ferd med å vinke farvel til. Det handlar om å få knappe resursar til å vare lengst mogleg, å vere smålåten på egne vegner og utnytte alle ressursane som finst. Nøysemd  er dei knappe tiders visdom  og har ingen ting med gjerrigskap å gjere.

Hans Nielsen Hauge gjekk rundt i landet og preika Guds ord samtidig som han drog i gang  industri og næringsverksemd landet rundt. Han var berre  så vidt innom det førindustrielle Sunnmøre, men han fekk mange disiplar. Han reiste landet rundt med sine idear og strikka medan han gjekk. Finst det nokon vakrare måte å vise at det er viktig å utnytte tida?

 Pietismen gjorde nøysemd til ein kjerneverdi på kysten. Det var ei  rørsle som hadde stor appell blant  kystens folk. Dei strenge levereglane fann gjenklang i ein djupare mentalitet som grunnfest frå før og som var langt eldre. Det var ein  tenkjemåte som hadde si rot i noko materielt, i kampen for tilværet, i ein nedervd måte å overleve på. Ideala frå Hauge lever enno, ikkje minst bak dei imponerande glasfasadane rundt pengemaskinane i fiskeri- og reiarverksemd i ytre strok. I Herøy arrangerer dei årlege Hauge-seminar med foredrag og  bedehuskaffi. Slik ærar dei sine forfedrar og  minner om at det ikkje treng å vere noka motsetning mellom Gud og Mammon.

Eit bilde frå charterhistoria på syttitalet: Det er stinn brakke og grisefest i ein restaurant på Mallorca. Publikum er internasjonalt. Øl og sangria på alle bord, det er musikk og dans og  foreldre og  føresette er langt unna.  Ei over alle grenser lystig sunnmørsrøyst bryt gjennom:

-E` de` nokre sunnmøringar her?

Eit par  andre frå sunnmørsstammen gir seg til kjenne i andre enden av lokalet, og får eit frydefullt svar:

 -E’kje oss tulne, vel?

Ein mannsalder etter  har vi  bytt vårt heimlege verdsarvområde med eit italiensk eitt og går fottur mellom byar på Liguria-kysten. Som på Sunnmøre er her så bratt at vi kan dyrke jorda på begge sider.. Livet er kort. Ein rekk aldri å sjå heile verda. Derfor vel vi frå øvste hylle, på toppen på kransekaka og blir gåande i stim i tronge turistfeller.

Som heime er landskapet velsigna med eit kvalitetsstempel frå Unesco. Vi vandrar gjennom ein kultur og ein natur som etter grundig saksbehandling og votering er vald ut som verdssamfunnets særlege arv til etterslekta. Her stuper landskapet bratt i sjøen. Vi ser konturen av toppen på store containerskip langt ute på havet. I dei tørre fjellskrentene har innbyggjarane livberga seg gjennom tusenåra. Dei har mura terrasser, for at ikkje vinden skal reise med den tørre, lette jorda. Her har det aldri vore overflod og sjeldan kjøtmat på menyen. Men dei kunne dyrke  grønsaker, frukt og urter i sola. Det var her dei fann opp pestoen.

Her som heime har dei nøysame bøndene for lengst lagt ned gardane og blitt iskremseljarar som sveittar over fryseboksane. Det blir framleis stelt litt i sitronlunden vi går gjennom. Her som der heime her er landbruket ein del av verdsarvkontrakten. Dei vakre frukthagane er som hesjene i Geiranger, som står der til pynt sommaren igjennom. Også her må  kioskeigarar og hotelldirektørar trø til med dugnad for å gi det skrantande landbruket ei handstrekning. Slik at den kontraktfesta verdsarvstatusen ikkje skal kome i fare.

Merkevara Cinque Terre på den italienske rivieraen er ikkje så ulik den sunnmørske når alt kjem til alt. Som på Sunnmøre handlar livberginga om tolmodig slit. Vi veiter, dei vatnar. Men det er den same fromme gudstrua og den praktiske måten å møte utfordringane på. Dei er stolte av sine bragder, sitt særpreg og sine fellestrekk. Dei har kjempa mot elementa og sjørøvarane i tusen år. Og dei er ikkje heilt som andre italienarar, forstår vi.

På turen har vi  treft menneske som har snakka sunnmøring, men utan å gi oss til kjenne som stammefrendar. Det har ikkje verka naturleg. På ferie har vi ikkje meir til felles med sunnmøringar enn andre menneske. Det blir stadig vanskelegare å finne ut  kvar folk måtte kome frå. Det er den same flate turist-engelsken og dei same sommarskjortene og shortsane. Som stråhattane, parasollane og suvenirane er dei Made in China.  Men skilnadene er her, for dei som kan lese dei.

 Viktigare enn nasjonalitet, er dei meir eller mindre subtile signala ein sender ut  for å fortelje kva flokk ein høyrer til. Det handlar om tatoveringar og forma på solbrillene, bil eller joggesko, ryggsekk eller koffert. Først og fremst handlar det om alder.  På ferie søkjer vi jamaldringar i alle land.  Vi tilårskomne synest vi har meir til felles med utlending på same alder enn ein ungdom frå nabobygda.

I siste instans er det først og fremst T-skjortene som fortel omverda kven vi er og kva vi er opptekne av. Vi traskar turløypene mellom verdsarvbyane, som vrimlar av turistar. Vi når igjen ein kvithåra pensjonist med hestehale. På skjorteryggen ber han inskripsjonen «Love & Piss, Rock & Roll» Han gir oss V-teiknet når vi passerer.

Her møter vi dei kulturinteresserte med sine solide sko og praktiske vindjakker, som navigerer med blafrande kart frå katedralen til katedral. Dei har t-skjorter frå fjorårets feriereise eller frå Blodbanken. Hedonistane ligg på stranda, utkøyrde av nattelivet og  nyt sol og sjø utan å løfte ein finger. Her er hordar av eventyrlystne unggutar utan meir bagasje enn mobiltelefonen og ein strandbag og her patruljerer strandseljarar frå Bangladesh eller Marokko. Over alt finn vi dei alltid smilande pensjonistane frå alle nasjonar. Dei syg varme og sol og snakkar om barnebarna til alle som vil høyre.

Også sunnmøringen er i ferd med å bli verdsborgar. Det er kanskje mest tydeleg når ein er på reisefot, men utviklinga er den same heime. Ein moderne sunnmøringar tek ikkje lenger heilt sjansen på  lønn i Himmelen. Derfor tek vi ut forskot i form av hytter og hus og kulturweekend i storbyen. Vi har jo råd til det. Nøysemd er for dei aller eldste. Shopping har blitt fritidsaktivitet. Ein handletur på kjøpesenteret er tidtrøyte, ein stad for kvalitetstid med ungar og vener. Etterkomarane av møbelproduserande sunnmøringar kjøper der det er billigast. Det tynne bomullstrekket på sofaen er ikkje mykje å skryte av. Det er like greitt, slik at vi kan fornye inventaret igjen om tre år og likevel ha godt samvit.

Også på  bygdene grupperer menneska seg rundt sine interesser i staden for lokalsamfunnet dei bur i. Her finn vi  hard core materialistar med sine hus, hytter og aksjepostar. Her har vi vår del av dei  tatoverte rånarane, pasjonerte fjellfolk, dei kjenslevare emoane, datanerdane, MC-entusiastar  og supporterar av kvar sine engelske fotballag. Dei er ikkje  mange i kvar bygd, men der er alltid likesinna på Facebook. Samfunnssolidariteten er skift ut med gruppesolidaritet. Eit vidt spekter av religiøse og pedagogiske interessegrupper vil ha eigne skular for borna sine. Dei nedleggingstruga grendeskulane blir endå meir svekka når foreldre vel å køyre ungane til den alternative privatskulen.

Kommunar og lensmannsdistrikt blir for små og skal slåast saman til meir robuste einingar. Di større einingane blir, di vanskelegare er det å halde på fellesskapen. Den populære litterære sjangeren heimstaddikting er ikkje lenger å sjå i bokhyllene. Innflyttarlaga, som  til dømes Sunnmøringen, skipa 1917, var ein gong ekteskapsbyrå og treffstad for framandgjorde bygdeungdommar i hovudstaden. No slit innflyttarlaga med rekrutteringa og med å halde sine monumentale tømmerhytter i Oslomarka ved like.

 Før sat  familien i ring rundt fjernsynet. No har vi kvar sin skjerm og treng ikkje lenger slåst om fjernkontrollen. Gateadressa er berre staden der vi bur. IP-adressa og nettilgang har blitt vår port til omverda. Bygdedyret, som før kunne terrorisere småsamfunna med sitt krav om at alle skulle vere like, har også meir eller mindre  gitt opp sine geografiske habitat og  har stått opp att på nytt som  nett-troll.

Den eldgamle kjensla av å høyre saman fordi ein bur i same område blir svakare. Små Grendeskulane blir veksla inn i nye og flotte sentralskular. Dialekten blir endra og påverka og omforma av innflyttarar frå inn- og utland. Nettet fjernar grenser og set opp nye sperrer. Det er ei utvikling på godt og vondt. Nettet gir oss nye vener, men får oss også til å skrote dei gamle.

Og så sit vi her, med våre vener i alle land på grenselause  nettbrett, men utan å kjenne naboen. Kan vi kalle oss sunnmøringar likevel? I det minste, enno ei stund, takk vere ferjer og tungvinte fjellovergangar og alle bruene vi ventar på. Men dei fysiske grensene blir bygde ned. Utviklinga går sin gang. Kanskje endar vi opp som vestlendingar eller kanskje synest vi det historiske Vest-Norden, medrekna Island, Færøyane og Skottland er noko for oss.

 Omgrepet sunnmøring  har nok ei framtid nokre år til. Fogderia lever og er ved god helse. Framleis blir det stilt ikkje mindre enn to sunnmørslister pluss ei Nordmørsliste i fylkespolitikken i Møre og Romsdal. Det er framleis politisk sprengkraft i gammalt agg. Men sunnmørspolitikarane har blitt ukledeleg saklege. Småkongar og Møre-jarlar jar det blitt færre av på fylkestinget og det er milelangt mellom dei ramsalte karakteristikkane og dei infame replikkane i det politiske miljøet. Folk legg band på seg – ein veit aldri om ein kan hamne på riksdekkjande TV.

Samtidig som fellesskapen smuldrar opp, blir vi meir like kvarandre, også i dette fylket. Men for dei som en er redde for å misse den geografiske fellesskapen og stammens røl og brøl, har vi alltids  fotballen. Når Molde som motstandar står heile Sunnmøre skulder ved skulder i stormen og heiar på dei internasjonalt rekrutterte heltane i ålesundsklubben AaFK.

(Bidrag i boka Steikje te styr frå Selja forlag 2015.)

Bill. mrk: Tungt for det

Dei flinke har alltid hatt ein fordel i arbeidslivet. Men no spørs det om dei ikkje treng strakshjelp frå oss einfaldige.

Ein datamaskin kan brukast til det meste. Det store problemet, er alltid først å knekke kodane og deretter å hugse det vi fann ut om koden til neste gong. Vi har nok alle hatt våre sveittebrot medan vi har leita etter programinnstillingar.  Det er ikkje slikt ein kan lese seg til. Her må ein klikke og feile  for å sjå om funksjonen vi er ute etter kanskje kan ha gøymt seg under uforståelege symbol. Stundom poppar det opp ei  melding på skjermen som  helsar ”God dag, mann Økseskaft!” Og like etterpå, insisterande: Var denne meldinga nyttig? Ja eller nei? Det skulle ha vore ei svarrute ekstra: Dra dit peparen gror!

Lommelykt. Har du prøvd å få liv i ein moderne TV nokon gong? Det trengst lommelykt og gode briller for å finne det mikroskopiske symbolet som skal vise kvar av/på-knappen er plassert. Når vi trykkjer på symbolet, skjer det ingen ting. Vi må ned på kne og bruke lommelykta ein gong til, før vi finn sjølve brytaren. Den er plassert på baksida av panelet på undersida av skjermen, usynleg framanfrå. Medan vi står i denne ukomfortable stillinga,  kan vi oppdage ei  rekkje andre usynlege knappar som også er gøymde på denne plassen. Her kan ein justere både fargetemperatur og lyd,  om ein altså har hugsa  lys og lupe og er villig til å ligge på kne med rumpa i vêret for å få del i løyndommane.

Fjernkontroll. No har vi lært at bruken av moderne forbrukarelektronikk helst skal skje via fjernkontrollen.  Det gjeld for musikkanlegget , for fjernsynet, for solskjerminga og garasjeporten.  Vi har bruk for eit par slike fjernkontrollar berre til TV-en. Dei har alle eit utal knappar med mikroskrift med uskjønlege forkortingar som FAV, MIX,TV.RD,  AUX og enkle og doble piler i alle retningar. Nokre har til og med eit symbol med piler som går i ring. Den trykkjer vi ofte på når forvirringa er størst. Det er det heller inga hjelp i. Det verste er at alle fjernkontrollane er totalt forskjellige, endå så svarte og identiske dei ser ut. Det er lett å ta feil. Kanskje ikkje så rart at vi stadig kjem i skade for å slå av varmepumpa  når vi eigentleg berre  vil ha liv i fjernsynet.

Intuitiv. Situasjonen er frustrerande. Her er det  dataingeniøren og hans svartkledde  designar som har vore på ferde. Dei vil nødig fornærme oss med å gjere bruken av produkta sine enkle og lett forståelege. Det er truleg så 1980. Framtida er intuitiv. Det betyr at vi skal forstå kva dei har meint, heilt utan forklaring. Føresetnaden er naturlegvis at vi er like teknisk oppvakte som dei er. Vi  tungnemme med teknisk vegring må berre  be familiens tolvåringar om hjelp. Det blir alltid ei gjensidig sukking og himling med augo før lyset eventuelt går opp for oss. Vi  merkar at ungdommen misser respekten for alderdommens visdom og grå hår i prosessen.

Marknad. Men vi har vore på kurs og lært: Eit  problem er ikkje berre eit problem. Det er også ei utfordring og ein mogleg veg til lukke, suksess og rikdom. Når store delar av folket er i ferd med å gå bananas  fordi dei ikkje finn fram på sine eigne fjernsynsapparat og datamaskinar, må det jo bety at det finst ein stor marknad der ute. Kanskje IT-bransjen manglar konsulentar som er dumme nok til å formidle kva som må til for å lage produkt  for folk flest.

Vi  søkjer  Innovasjon Norge om støtte til  følgjande annonse:

  IT-konsulent ledig for oppdrag innan utvikling av forbrukarelektronikk. Garantert tungnæm og lite oppdater med kort lunte. Gode referansar. Bill.mrk: Tungt for det.

(Smp. 8.11.2015)

 

Bullshit

Foredragshaldaren dansar nesten framfor powerpointen medan han raust deler si manglande erfaring gjennom eit skoddelag av artige illustrasjonar og ulne moteord. Tilhøyrarane lyttar og er sterkt engasjerte – i bullshit-bingo.

Svada. Kva skal ein gjere, når ein blir kommandert til å lytte til svadaen til ein dyr og innleigd konsulent som snakkar tull om ting han berre har overflatisk greie på. Når dei tilsette skal inspirerast, kan ein kjøpe ein inspirasjonspakke med til dømes foredrag, rafting og sosial middag på hotell om kvelden. Eit rimelegare alternativ er naturlegvis å bruke teknisk sjef. Når innlegga blir anten berre form eller berre innhald, er det lett å kjede seg. Folk som kjedar seg, blir ofte kreative.  Før teikna ein  fjes og krusedullar i notatboka medan tankane vandra. No sit publikum som tende lys og høyrer etter.

Firkantar. Dei har streka opp notatblokka i eit stort tal firkantar. I rutene har dei skrive dei mest håplause moteorda, dei mest innhaldslause fagtermane og dei mest utslitne vendingane dei reknar med dei får høyre under foredraget. Så gjeld det å følgje med og å krysse av. Den som først får fem kryss i ruta, har fått bingo.

Aktiviteten må ikkje forvekslast med fenomenet kuskit-bingo, som er friluftslivets svar på sakte-TV. Då deler ein inn beitemarka i firkantar. Publikum sit og ventar på at kua til slutt skal legge rua si i den rette ruta. Det kan ta heile dagen før nokon kan rope bingo! Denne måten å skape drama i landbruket har blitt arrangert med stor suksess på stølstreff landet over.

Proaktiv. Men dette er mest for dei seriøst orienterte. Bullshit-bingo – eller sludder-TV som vi gjerne kallar det på norsk - vart utvikla av studentane ved amerikanske universitet.. Det tok heilt av. Aktiviteten breidde seg raskt til seminarrom og auditorium verda rundt og blir truleg også praktisert på diskret vis i ein foredragssal eller eit grupperom nær deg.

Blir det snakka om økonomi, satsar tilhøyrarane på ord som proaktiv, oppside og løysingsorientert. I helse- og sosialsektoren er det gjerne ord som å hensynta, ledelseskompetanse og klientdyktiggjøring. Innan administrasjon utløyser vendingar som dette flittige bingokryss: «forutsatt en kostnadseffektiv styringsinnsats maksimeres samhandlingspotensialet innenfor utfordringsrommet». Er det politikarar i rommet, kan ein trygt satse på  utsegner som å vektlegge, breitt fokus og å ha to tankar i hovudet samtidig. I alle miljø kan ein vente seg uttrykk som å tenkje utanfor boksen og vinn-vinn-situasjon.

Bingo! Foredragshaldaren har alt brukt ordet synergi fire gongar. No seier han det igjen. Bingo! blir det ropt, triumferande men dempa. Det er ein vinnar i salen. Muntre blikk og ein twistbit som premie finn på diskret vis vegen til han som ropte. Det er ingen som fniser. Denne hardbarka gjengen har vore på seminar før og kommuniserer med uttrykkslause pokerfjes og konspiratoriske augnekast. No ventar dei på neste fangst av pynteord og jålesetningar. Dei  treng ikkje vente lenge. Med tanke på en ikke ubetydelig organisasjon revitaliseres fokus parallelt med de parametrene som brukes, seier kanskje mannen på scenen i fullt alvor. Då blir det kryssa ivrig av både for revitalisering, fokus og parameter nede i salen.

Sjølvforsvar. Ein skal ikkje gjere narr av folk bak deira rygg, heiter det. Men seminarpublikummet sit med ryggen mot veggen. Dei er kanskje på høgfjellshotell langt frå folk. Dei har betaling for å vere her og det er ingen stad å røme.

Bullshit-bingo er  djupast sett eitt slags sjølvforsvar. Det er trass alt språket vårt det blir herja med.

(Smp 26.09.15)

Herlege hundeliv

 

Herlege hundeliv

Livet er som ein fest. Pensjonistalderen, som vi nærmar oss, er som nachspielet. Vi begynner å bli trøytte og sit og halvsøv i kvar vår stol.  Dei mest spennande gjestene har gått heim. Men vi blir sitjande.. og klokka går.  Det er heilt usannsynleg, men det kunne vere at det skjedde noko sensasjonelt.  I så fall, i alle tilfelle, vil vi vere der.

Ja ,klokka går. Kveldssola skin på oss. Snart går ho ned. Det er fortærande å tenkje på. Vi er altså seint ute på nachchspiel og det er alt langt på natt. Men vi får kose oss på pensjonistars vis, i skrått kveldslys med våre minne og våre albumblad. Det eg skal seie heretter er ein resirkulert og litt forandra versjon av kåseriet eg heldt til dykk for 25 år sidan.  Eg reknar med at dei fleste har gløymt kva eg sa den gongen. Viss ikkje, er det kanskje ikkje så farleg. Vi gamlisar elskar reprisar. Her får de ein til:

Konfirmasjonsdagen var ein stor dag og eit viktig tidsskilje på sekstitalet. Den dagen sokneprest Olav Husabø la si hand på våre hovud og velsigna oss, opna han samtidig porten for oss til den breie veg. Barndommen var slutt. Den spennande, fargerike og dramatiske vaksenverda låg for våre føter. Sjølv om det offisielt var 16-årsgrense for mykje og 18- og 21-årsgrense for det meste, meinte vi i alle fall sjølve at vi var klare for vaksenlivet så snart vi var femten og hadde «fått prestehanda på oss».

Heile året vi gjekk for presten snakka vi om alt vi skulle gjere, så snart konfirmasjonen var unnagjort. Først og fremst: vi skulle bestemme sjølv. Det var i prinsippet fritt fram for alt som var farleg og forlokkande. Vi skulle røykje og drikke og sleppe til hos jentene. Vi skulle kjøpe oss ein Tempo for konfirmasjonspengane og kalle det øvelseskøyring heilt til vi vart gamle nok til å køyre lovleg.

 Så snart konfirmasjonen var over. Då ville alt vere forandra, meinte vi. Derfor stod vi som tende lys oppover midtgangen i gamlekyrkja og let oss velsigne med foreldre og tanter og onklar og besteforeldre kjærleg på plass på begge sider. Det var ei stor og høgtideleg stund. Vi stod der som ein engleflokk i våre kvite kapper og trippa.

Når seremonien i kyrkja  var over, hengde vi av oss kappene og storma ut i våre nye konfirmasjonsklede. Jentene i pastell og crimplene med spisse skumgummipuppar og tupert og stivlakkert hår. Vi gutane i koksgrå terylene, kvite nylonskjorter og svarte sko. Personleg var eg mest stolt av konfirmasjonsskorne. Dei var spissare enn vanleg  hadde eit felt med semska skinn på sidene, noko som gav dei eit dristig rocke-preg. Over dressen hadde vi heilårskapper, alle sydde over same lest hos Furseth og med skumgummi-innlegg i foret.

 Nokre av dei verste av oss sneik seg nedom nausta nedanfor kyrkja og fyrte opp ein Teddy, men dei fleste stod berre att å beundra dei som våga. Etterpå for vi heim saman med familien med kyrkjebussen for å ete steika. Neste helg skulle vi heilt sikkert på dans….

Konfirmasjonen hadde faktisk eit slags preg av nålauge på denne tida. Då kunne ein ikkje sitje å halvsove og få alt servert og opp i handa av pedagogiske prestar og høgskuleutdanna kyrkjelydsarbeidarar. Frå haust til vår skulle det lesast salmevers og bibelord. Overhøyringa stod for oss som ein reell trussel. Det kunne vere at vi ikkje slapp fram. Og ein måtte alltid markere seg i kameratflokken. Skulle ein få respekt, måtte ein kunne vise til dristige handlingar. Det vart bretta papirfly og kasta papirkuler, det gjekk lappar på kryss og tvers mellom benkeradene. Ein raud syltetøystrikk frå ei matabombe la seg fint rundt halsen på ein av dei utskorne apostlane på preikestolen. Strikken hang der i store delar av det festlause halvåret i 1964 og skapte moro under gudstenestene som vi var utkommanderte til å følgje.

 Det manglar ikkje på muntre minne. Men vi må ikkje gå så langt at vi minnest konfirmasjonsalderen som ei lykkeleg og sorglaus tid. Vi minnest kanskje alle den desperate kjensla av å gå glipp av noko , viss vi måtte vere inne ein laurdagskveld. Desperasjonen dreiv oss ut på slapsete, uopplyste vegar kveld ut og kveld inn. Vi kava oss fram i våre spisse glatte sko ei halv mil fram og ei halv mil tilbake berre for å bli avviste i døra på ungdomhuset. Vi troppa nyfikne opp blant røykjarane og drikkarane bak nova, og vart trakasserte på det fryktelegaste som dei dritungane vi unekteleg var.

Pengar hadde vi aldri. Vi gøymde oss på galleriet på ungdomshuset og fekk med oss dei første ti minuttane av ein vaksenfilm med John Wayne før vi vart oppdaga. Etterpå sparka opp døra til  Tordis bar i Straumgjerde,  klar til å trekkje våre imaginære seksløparar. Men inne i saloonen fekk vi klar beskjed. Viss vi ikkje hadde tenkt å kjøpe noko, måtte vi berre ha oss ut straks med våre skitne sko og ikkje ta opp plassen for kundane.

 Audmjukingane stod i kø. På skulen vart vi herja med av lærarane. Heime var det eit evig mas om lekser og manerar og at vi måtte kome heim i rimeleg tid. Det var eit hundeliv. Men det var  det einaste moglege. Vi måtte ut. Det var i alle fall tusen gongar betre enn å sitje heime.  Eitt eller anna kunne skje der ute. Stakkars oss om vi ikkje var der når det skjedde!

Det var ei tid med våte skor og skranglete syklar. Bussane gjekk ikkje om kvelden. Ikkje den gongen heller. Foreldre hadde stort sett ikkje bil. Ein kunne uansett ikkje be dei køyre oss på fest. Skulle vi nokon plass, måtte vi gå eller sykle. I vårt femtande år var det tid for å velje mål og retning i livet. Vi skulle velje utdanning,  yrke, livspartnar. Men akkurat på denne tida var det viktigaste valet det mellom den breie og den smale veg, mellom ungdomshuset og bedehuset.

 På bedehuset var det eit trygt miljø med sine glade kristelege songar, festlege predikantar og ungdomsprestar, bollar og brus og vaksenkontakt til overmål. På ungdomshuset var det færre og mindre ansvarlege vaksne. Her var fart og dramatikk, amatørteater og rockeband og jenter med korte skjørt og sigarettar. Det var ikkje det at vi gutane likte så godt og danse. Men det var ein måte å oppnå ein slags fysisk kontakt med motsett kjønn. Vi bukka keitete og heldt rundt dei gjennom ein usikker vals. Vi kjende hormonane romstere i våre spinkle kroppar. Det påverka kraftig våre val.

 Ungdom er naturlegvis alltid seg sjølv lik. Også i 1965 hadde vi fnisinga hos jentene og røling hos gutane. Nokre gjekk over til å kalle kvarandre med etternamn etter at vi kom på ungdomsskulen. Det galt også dei som hadde gått heile barneskulen i lag og alltid tidlegare hadde vore dus.

 «Hei, Tandstad, e det nøke liv?», spurde kameratane. Og eg steig ned frå den skranglete sykkelen med fartsstriper som eg eigenhendig hadde måla på med Bengalac og svara: «Du veit, mykje liv i store bilar».

 Vi gutane var lange og skranglete eller tjukke og kvisete. Vi nytta kvart høve til å væte kammen og friske opp att sleiken. På føtene hadde vi dei gamle besteskorne våre som var kvite på tuppen. Jentene hadde konete kjolar med blonder i halsen eller strekkbukser og kufte.Jentene forandra seg  på underfullt vis under strikkegenserane naturlegvis , men om dagen dei var til å kjenne igjen. Men om kvelden dukka dei opp i ny ham. Håret var høgt og glasert med spray. Dei var dramatisk svarte rundt augene, bleike av rosa pudder og lys leppestift og dei omgav seg med ein tung eim av Yaxa, som gjorde dei bombesikre under armane i 24 timar.

Som duvande fullriggarar dukka dei opp på Streeten og segla suverent og nedlatande forbi dei måpande gutane i klassen. Dei gjekk fnisande arm i arm med venninner og smilte kokett og over hovuda på oss. Så dukka det opp ein Ford Anglia eller ein MZ-motorsykkel og stakk av garde med dei. Mot ei slik overmakt hadde vi gutane ingen ting å stille opp. Vi vart ståande att med våre trøsyklar utan lykt og prøvde å dekkje over nederlaget med store ord og ville historier.

Å vere femten var eit liv fullt av knuste draumar og pinlege nederlag. Av og til opplevde vi enkeltståande sigrar og triumfar.  Slik er det kanskje framleis.  Dei som er unge i dag får sine opp- og nedturar digitalt via telefonen på snapchat og twitter. Vi opplevde det analogt og direkte: Eit heldig snøballkast, ein samanbretta lapp frå ei jente med vårt namn på.  Eller det kunne vere eldre kameratar, som tok oss med og behandla oss nådig som ein av gjengen. Det gav oss den berømte ringen av sjølvtillit som vi alle trakta etter.

 Som femtenåringar var vi alltid på spranget, alltid søkjande og på jakt etter nye erfaringar og nye ting å lære. Same kor håplause våre sjansar var, måtte vi ut og prøve. Ut å ta lodd på livet. Det var ei fantastisk, herleg og spennande tid. Men eit hundeliv!!

(Kåseri for 50-årskonfirmantane, Berlihuset, Sykkylven 5.9.2015)

Ordførarslitasje

 

Valkampen er over oss. Nærare karneval kjem vi ikkje her oppe i det protestantiske nord.

I sol og regn står dei der, politikarane, under sine parasollar og deler ut drops og nysteikte vaflar til oss som passerer forbi. Dei har på seg sitt penaste sommartøy  og døgnopne sommarsmil. I desse haustvekene er det ikkje nei i deira munn.

Konkurranse. Dei turnar gladeleg på plenen eller deltek i rokonkurranse om dei blir spurde om det av lag eller organisasjonar for å skape blest om ei god sak. Dei let seg fotografere på vasscooter eller bak spakane i ein gravemaskin for å understreke eit poeng. Dei vågar aldri seie nei til tøvete tvikamp med politiske konkurrentar, anten det no er morellsteinspytting eller triksing med ball. Ingen valkamp er komplett utan ein knokkelkamp mellom dei blå og dei raude slik at folk med greie på fotball skal få noko å le av. Politikarar må for all del ikkje ta seg sjølve alvorleg. Redaktøren i lokalavisa går med hovudet høgt. No kjem innhaldet i avisa, gratis og ferdigtygd, som rekande på ei fjøl. Frå å vere hoggestabbe og syndebukk, er redaktøren i desse vekene den personifiserte fjerde statsmakt som vaktar demokrati og menneskerettar og er sjølvskriven  som nådelaus utspørjar  i den store partidebatten.

Karneval. Det er ei eventyrleg tid og det næraste vi kjem eit karneval her i det nøkterne og protestantiske Nord-Europa. Valkampen er ei tid for draumar og luftige ambisjonar. No skal det bli nye og betre tider for eldre og småbarn. Fleire varme hender skal ta seg av oss. Skulen skal rustast opp, det skal lukte nybakte bollar i institusjonar og barnehagar og nylagt asfalt i alle bygdelag. På slike dagar snakkar vi ikkje om pengemangel. Kommunegjelda, som for nokre månader sidan hadde greske dimensjonar, går ingen til val på. Ufreden rundt kommunesamanslåing er heller ikkje eit tema. Det skal politikarane ta stilling til utan innblanding frå veljarane om eitt års tid.

Slitasje. Institutt for samfunnsforsking la nyleg fram ein studie om val og veljarar under stortingsvalet 2013. Dei konkluderte med at det ikkje var ”opinionsmessige forskyvninger” som førte til regjeringsskiftet for to år sidan. Det hadde ikkje vore noka høgredreiing i folket. Veljarane hadde ikkje blitt meir positive til privatisering. Dei var godt nøgde med Stoltenberg-regjeringas økonomiske politikk. Det var ikkje Erna sin politikk som førte til at ho vart vinnaren i valet.  Veljarane ville berre ha eit nytt andlet på statsministerkontoret.

 Den viktigaste grunnen til at Erna knuste Jens, var det  fenomenet vi kjenner som  regjeringsslitasje. Det er ingen grunn til å tru noko anna enn at det same er tilfelle i lokalval. Vi kan kalle det ordførarslitasje. Det er ikkje politikken, men fjesa vi vil endre.. Folk tenkjer som dei alltid har gjort. ”Ti sed og skikk forandres meget, alt som tidene lider, og menneskenes tro forandres og de tenker annerledes om mange ting. Men menneskenes hjerter forandres aldeles intet i alle dager” skreiv Sigrid Undset. Fornufta synest kommuneøkonomien er så dårleg at det ikkje finst politisk styringsfart og at det blir hipp som happ kven vi vel. Då er det med hjartet vi må velje.  

Billegsal. Vi er på laurdagshandel og har handla egg og brød før vi ruslar  vidare til politikartorget for å shoppe litt lovnader på billegsal. Vi knip litt i gamleordføraren og synest han er laus i fisken. Så prøvesmaker vi litt her og let oss sjarmere litt der. Så får vi sjå kva det blir til. Det er fint med ferske fjes. Berre dei ikkje forandrar for mykje.

(Smp,22.08.2015)

 

 

 

Cruise-kontroll

Kva er det eigentleg med Geiranger, tenkjer vi endå ein gong. Vi  har stanga gjennom bygda i bilkø og sett på at fire-fem cruiseskip strevar med å lukeparkere i den tronge fjordarmen. Er det denne trengselen turistane kjem for å sjå?

Ti år med verdsarvstatus har ført til ein slik auke i turismen at verdsarven er truga. Dei enorme cruiseskipa og dei lange bilkøane ureinar luft og vatn. Reise- og turistindustrien står for rundt ti prosent av verdas brutto nasjonalprodukt. Di eldre vi blir, di meir reiser vi. Ein stadig  større del av folket i verda gjer det same. Turismen kjem til å auke med 0,7 prosent i løpet av det neste tiåret, fortel prognosane. Det er ikkje småtteri, når utgangspunktet er heile verdas forbruk.

Vår veg. Her må ein vere om seg og sikre seg sin del av den store kaka. Mykje går vår veg. Sydens sol er  ikkje lenger det alle turistar drøymer om. Varmare skal det bli. Sveitte innbyggjarar i tørre og varme land drøymer om saftiggrøne enger, blå fjordar og kvite brear. Draumen kan dei kjøpe relativt billeg hos eit cruisereiarlag nær seg. Om bord i eit flytande hotell får dei alt hjartet kan be om: Basseng og vassklie og fri tilgang til pizza-buffeten. Blinkande restaurantar med trerettars middagar og smilande service  medan verdas vakraste kystlandskap glir forbi utanfor dei store panoramarutene.

Næringsmessig liknar cruiseskipa mykje på oppdrettsanlegga dei passerer i fjordane på norskekysten. Drifta handlar mykje om foring, trivsel og å avgrense at pensjonærane forsvinn. Som oppdrettsnæringa brukar også cruisenæringa norsk natur til å skape store verdiar. Dei skjer ikkje utan forureining, men næringane  let etter seg minimalt med  arbeidsplassar, skatteinntekter og lokal omsetning.

 Slikt er det ikkje noko å gjere med. Cruise er ei internasjonale næring der pinleg låge lønningar og billege internasjonale innkjøp er nødvendig, om gjestene skal få luksus til overkomeleg pris. Litt dryp det no elles  alltids på næringslivet også her i landet, når så mykje folk er på farten. Det er alltid nokre som får lyst på ein softis mellom måltida og som kjøper elgskilt og morosame plasttroll for å hugse kvar dei har vore. Men i Geiranger er trengselen snart så stor at  ein snart må spenne ein kjetting over både fjorden og vegen med skiltet  ”Beklagar, fullt!”.

Luksusproblem. Det er eit luksusproblem. Sunnmøre er fullt av  doggfriske og storslegne bygder med høge fjell og har all verdas plass til naturglade turistar. Mange av lokalsamfunna er endåtil  nesten folketomme i fellesferien. Mykje kan ordnast med eit aldri så lite namnebyte. Det gjeld å setje heile Sunnmøre på kartet.

Storfjorden er i grunnen eit ganske inkjeseiande namn, som vi heller ikkje er åleine om. Døyp Storfjorden diskret om til Geirangerfjorden, frå Svinøya og innover, med alle sine krokar og sidearmar. Då kan  tiltakssame sunnmøringar investere i sitt eige Sea-Walk-anlegg og lokke cruiseturistane i land med iskrem og folkedans, akkurat der dei bur.

Distriktspolitikk i praksis.

 

Reptilsommar

 

Det skal vere reptil i år, les vi i eit moteblad. Ikkje berre sko av krokodilleskinn, men også slangeskinnsbukser og telefontrekk med alligatormønster. Vi snakkar bikini med øglelook og firfislemønstra strandsett. Og så noko til mannen, for at han også skal stå i stil: Kanskje eitt og anna av skjelpadde. Kan vi foreslå sykkelhjelm?

 Mette-Marit hadde reptilskjørt på ei prisutdeling alt i februar i fjor, går det fram av fagpressa. Ho var så tidleg ute at det kom i Se og Hør. No har ho vist tærne i kongeleg bryllaup i Stockholm, noko  motejournalistane kallar ”dristig”. For raude sko utan tå er høgst diskutabelt i kongelege bryllaup, meiner svenske kommentatorar som er ekspertar på slikt. Men kanskje er det berre ein forsmak på sommarmoten 2016. I så fall får vi håpe at juni neste år blir mildare juni har vore i år. Då hadde det nok blitt blåfrosne tær om skorne var aldri så raude.

Ikkje slik at kulde og nordavind nokon gong har  greidd å stanse motepåfunn her oppe i nord. Her har lårkorte og snekledde jenter alltid greidd å forsere snøfonnene på veg til fest. Moten påverkar oss alle. Til og med  karar  som berre handlar på sal og aldri har lese eit moteblad, kjem til å ha  krokodillar, firfisler og snokar på T-skjorta om eit år eller to.  Skal ein kome rimeleg frå det, må ein ta krypdyra på kjøpet.

Moten leverer trendar vi må følgje eller kome for seint til fleiregongar per år. Denne sommaren er det altså skjeldekte krypdyr det går i. Alternativt indianarar, som er moteverdas form for glutenfritt for dei som ikkje toler skjel. Kven som har bestemt sommarmotens tema, er det ingen som kan svare på. Men vi kjem til å gjere akkurat som dei seier og det kjem til å koste oss dyrt. For når moteskaparane har talt, er plutseleg fjorårets ubrukte badebukse berre så  2014.

Men det er ikkje nok å kle seg i siste skrik. Sommarmoten er avslørande.  Det nyttar lite med slangskinnsbukse, viss magen stikk fram.  Hei, du ser jammen sprek ut, seier vi trøystande til ein kamerat vi synest ser både bleik og elendig ut. Ja, du skjønar, eg har vore sjuk! svarar han.  Ei veke på rygg  med influensa hadde fått kilo til å forsvinne, seier han fornøgd og piskar sin trinne kropp vidare opp gjennom joggeløypa for å unngå tilbakefall.

 Så langt har det kome, at sjukdommen kjem som ein befriar. Vi har alle ansvar for å sjå modellslanke ut. Greier vi det ikkje, er det viljen som får skulda. To tredeler av jentene og ein tredel av gutane her i landet er kraftig misnøgde med måten dei ser ut på og vil veldig gjerne gjere noko med det. Nokre brukar gamlemåten og sveittar på tredemøllene og pinebenkene i treningsstudioet. Andre satsar på ein quick fix i det private helsevesenet. Plutseleg dukkar ungjentene opp att utan sitt naturlege kvalpefeitt  og med brystparti som ein rib-båt for fulle muggar. Det synest dei har fått god valuta for konfirmasjonspengane. Foreldra og besteforeldra  betaler resten av rekninga og følgjer gjerne opp med ei oppgradering av eige skrog. Dei kjem tilbake med slankare kropp og slankare lommebok og er så rynkefrie i fjeset at dei får vanskar i passkontrollen på neste Syden-tur.

Slik lever vi her i Egolandet i berre ti grader pluss, sjølv om det snart er midtsommar. Det er ikkje mykje å rope hurra for. Vi prøver enno å følgje moten og enno har vi råd til å betale for det, men kor lenge? Oljenæringa er i krise og USA-ferien har blitt 30 prosent dyrare. Vi veit at vi står på kanten av stupet, men berre vent: Denne sommaren skal vi ta eit stort steg framover.

(Smp, 20.07.2015)

Nøysemd

 

Nøysemd er overskrift for dette kulturarrangementet. Takk til Ingvild Nystad og komiteen som nøydde seg med meg til å opne utstillinga.

Eg er altså ein gammal journalist som tråla desse fire inste kommunane i ein halv mannsalder før eg hamna på museum i Sykkylven. Stordal, Stranda og Sykkylven var industrikommunar med fellesferie. Der gjekk næringslivet jamt og trutt frå haust til vår med sine kriser og bølgjetoppar. Om sommaren var det stort sett  fellesferie og befolkninga var over alle haugar.

 Då var det Norddal kommune som var redninga når ein skulle finne stoff til avisa. I tillegg til underhaldande  bygdestrid, blei her stadig lansert nye initiativ for å skape arbeidsplassar, hindre fråflytting, skape samhald og trivsel, få kvinnene fram. Her fanst det ei unik samling av oppfinnsame, nytenkjande, trassige og kjekke og flinke folk – veldig ofte kvinnfolk - som hadde bruk for spalteplass. Dei kjempa med ryggen mot veggen mot sentraliseringa, urbaniseringa, kommersialiseringa – altså sjølve tidsånda, men dei gjorde det  ofte på ein ny og moderne måte. Alle utfordringane  - og det skal seiast – litt kraftinntekter  i tillegg - førte til ei oppblomstring av kreativitet, initiativ og mange gode - og av og til ikkje så gode -  idear som vart lanserte med brask og bram - og med jordbær til.

Eg skal tale over ordet «nøysemd». Ei reim av denne nedarva nøysemda har vi nok, dei fleste av oss.  Eg sjølv  ikkje noko unnatak.  Færingen min er 80 år, traktoren snart 60 år gammal. Mi tohjuls  slåmaskin, den som far min alltid kalla «Isjlefanten», er over 40.  Utstyret er langt over pensjonsalderen, på grensa av sterkt pleietrengande. Men sjølv om noko av dei ikkje verkar, er det andre ting ved dei som verkar. Vi kan ikkje direkte kassere dei heller.

For vi har nøysemda under huda: Vi har fått høyre dei klassiske historiene: Gamlemannen på garden som alltid drog riva etter seg på veg heim frå slåttemarka, same kor vel dei hadde raka bøen tidlegare. «Det blir alltids til ei kalvetugge.»

 Vi har forfedrar som har rodd åtte mil fram og åtte mil fram og tilbake til byen for å gjere eit godt kjøp. Folk  som tok  av seg skorne i vanskeleg terreng for å redusere skoslitet. Om jakker og frakkar som har blitt snudde og vende og omsydde frå festplagg til arbeidsantrekk til gryteklutar før dei enda sine dagar som isolasjon rundt eit vassrør. Alt skulle nøytast.

I dagens forbrukarsamfunn kjennest det som noko rett og flott å halde litt att og vise nøysemd. Bøtte strømper har fått ein viss status. Det signaliserer miljøvern, handarbeidskompetanse, omsorg. Men no treng vi ikkje slite kleda våre ut sjølv. Slikt har vi folk til. Vi får kjøpt ferdig slitne klede i butikken til dobbelt pris og halv slitestyrke.

 Moderne menneske kjenner seg ikkje lenger heilt sikre på at vi vil få  vår lønn i himmelen. Derfor tek vi ut litt av det vi synest vi fortener på kulturweekend til  Amsterdam eller vi skifter ut kjøkkenet viss vi er lei av frontane. Vi har jo råd til det.

Vi  synest vi må ha ein Sydenferie i året og reiser til Moa for å kjøpe strandantrekk i årets fargar. Hurtigarbeidande kinesarar lagar stolar og sofaer på løpande band. Etterkommarane etter møbelproduserande sunnmøringar kjøper der det er billegast. Det tynne bomullstrekket på sofaen er ikkje mykje å skryte av. Det er i grunnen heilt greitt, synest vi. Då kan vi  fornya inventaret med godt samvit om nokre år.

Det første vi gjer no viss vi skal gjere noko praktisk, er å  kjøpe laserpass og elektrisk utstyr, raudruta flanellsskjorter og  snikkarbukser med masse lommer. I min grøne ungdom  sto karane og laga møblar i koksgrå dress. Det var ravane av bestedressen, som gjerne også hadde vore bryllaupsdressen. Når penkleda vart blanke på knea, vart den arbeidstøy på fabrikken, Seinare vart jakka brukt på sjøen med islendar under - og til slutt i fjøsen.

 I dag er svaret på dei fleste problem å dra kortet på kjøpesenteret. Blir noko øydelagt,  kjøper vi nytt. Shopping har blitt fritidsaktivitet, tidtrøyte, ein stad for kvalitetstid med ungar og venner. Det er ein aktivitet som frontkolliderer med idealet om nøysemd. Vi går og kjenner på det: Bruk og kast er rett og slett ikkje rett. Og så prøver vi å bøte på det – på vår måte.

 Ein av måtane er å ikkje kaste. Vi kjøper like mykje, men vi kasserer mindre. Eller vi tek  vare på alle gamle ting:  Ei rosemåla og motteten seng, ei slåmaskin for hest, eit stråmønstra bolle med brest i. Vi er heilt sikker på at vi aldri kjem til å bruke det igjen. Men «det er for gale det skal kome vekk». Av omsyn til l slekta, bygda, kulturarven, etterkomarane. Til slutt byggjer vi oss  hytter som vi fyller opp med alt vi ikkje har plass til heime. Etter kvart er der ikkje plass til folk. Og så blir også hytta ståande der til inga nytte.

Det er ikkje nøysemd. Heller ikkje å putte feilkjøpa våre av kle og sko  i containerane til dei fattige i Ukraina. Der går bestemødrene der med t-skjorter og fleece-genserar der det står Sexy og Fuck på. Med vennleg helsing frå nøysame nordmenn som syntest dei gjorde eit  kupp på posesalget, men som ombestemte seg då det kom til stykket.

Nøysemd er ein del av den sunnmørske kulturbakgrunnen. Den er ikkje spesielt sunnmørsk. Det er slikt fattige folk må lære seg over alt. Dei prøver å gjere det beste ut av situasjonen. Det handlar om å få knappe ressursar til å vare lengst mogleg. Det er å vere smålåten på egne vegne og utnytte ressursane som finst rundt oss. Det er ein kulturell arv og noko heilt anna enn å vere gjerrig.

Hans Nielsen Hauge gjekk rundt i landet  og preika Guds ord og  starta industri og næringsverksemd. Han strikka medan han gjekk, for å utnytte tida. I Herøy arrangerer dei  årlege Hauge-seminar for å minne folk om at det ikkje treng å vere  noka motsetning mellom Gud og Mammon.

 Pietismen er ein viktig del av norsk og spesielt vestlandsk mentalitetshistorie. Pietismen gjorde nøysemd til kjerneverdi. Pietistane var ikkje alltid nøysam med omsyn til virkemiddel. Dei brukte Helvete som trugsmål med stort frimod for å få folk til å bli som dei. Ein kan seie at dei viste manglande nøysemd i sin skremselspropaganda for å spreie sin nøysemd-ideologi. Slik vart pietismen også ein trussel mot sjølvstendig tenking og folks tru på seg sjølv og  andre.

Men same kor ukristelege vi er, er pietismen ein del av oss – på godt og vondt. Eg brukar å seie: Du treng ikkje vere kristeleg for å vere pietist. Vi er kretsmeistrar i dårleg samvit. Du kan ta sunnmøringen vekk frå dommedagstrua, men ikkje dommedagstrua vekk frå sunnmøringen.

For langt under dei pietistiske ideala og ideologiane, ligg det noko djupare og eldre, meir materielt. Det er ein måte å tenkje på som er utvikla gjennom hundreåra og som har si rot i levekår og overlevingsevne.

For den enkelte handlar det også om å tone ned sine personlege egoistiske krav til fordel for noko større, som familien, fellesskapet. Så gjeld det gjere det beste ut av det. Utnytte absolutt alle ressursar, ikkje berre dei materielle.

Ein måtte også utnytte alle sine eigne evner. Ein måtte nøyte materialane, tida, ein måtte ta vare på ting og menneske rundt seg. Ein måtte aldri slappe av og få «slyesykjå». Gav ein etter på eitt område, kunne det rakne på andre. Då trua straffedommen: Svolt og død, Skam og fornedring, Syndfloda, Verdas undergang.

Naturlegvis var det fattigdomen, knappheita som tvinga oss til å vere nøysame. Men her var også overskot, skaparlyst, fantasi og kjærleik. Det ser ein i omtanken som er lagt ned i ein bøtt vott, ein vakker naustvegg av båtbord, den elegante måte å gjenbruke utslitne gjenstandar i nye samanhengar.  Her ligg det ei skaparkraft som langt på veg har gått tapt i vårt moderne samfunn der vi kjøper alt ferdig. Og som det moderne skulefaget redesign  gir nytt liv ved å gi elevane sjansen til å bruke fantasien, dyrke kreativiteten, kombinere overraskande element. Kort sagt: Utnytte og skape noko nytt av kjende gjenstandar. Det er eit fag som trass i sitt engelske namn er heilt  i pakt med lange og verdifulle norske tradisjonar  - og som viser veg.

Vi har museum med gamle gjenstandar: Gjenstandane fortel mykje – også om nøysemd. Kanskje det er på tide å bygge ei utstilling, eit museum , ein heil  temapark spesielt over denne kulturarven vi kallar nøysemd.

For nøysemd er  eit trua ideal. Det samanfattar mykje av det som er bakgrunnen vår. Og kvar er det meir naturleg å ha eit slikt museum her i Norddal kommune. Med sine mangesyslarar, sitt initiativ og idealisme og alle sine vitale 100-åringar, spreke etter eit strevsamt liv med kroppsarbeid og springing etter sauene.

 Dei er levande bevis på at nøysemd også kan vere bra for helsa. 

Lykke til. Og takk for meg!

 

(Kåseri, opning av utstillinga Green Nelly, Sommardagar i Norddal  23.6.2015)