I hundre år har sunnmøringen stått der som ein Gange-Rolv i vårt
sjølvbilde; så svær at ingen hest kunne bere han. No spørs det kor lenge han greier å halde
seg i salen.
Vi synest alle vi kjenner sunnmøringen:
Den fromme råtassen som du kunne spikre på naustveggen og som likevel voks og
vart feit. Vårt bilde av han har romma både den fryktlause fiskaren i open båt
på Eggakanten, den dristige investoren og ishavspioneren. Han har vore oppdagaren av fjerne fiskebankar og oppdragaren
frå skulestova og i NRK. Industrigründeren og den strategisk næringslivsleiaren.
Folk utanfrå meiner også å kjenne lusa på gangen: Læraren med sin stirrige kamp
for fråhaldssak, venstresak, indremisjon og nynorsk. Den fremmelege skrythalsen.
Den sleskt smilande kremmaren bak kassaapparatet med tommelen påpasseleg i
pengeskuffa.
Vonde tunger har alltid hevda at slik
sunnmøringen er, slik er også folket i Fjordane, i Sogn og Hardanger. Langs
heile kysten er folk stolte av si nøysemd og tiltakslyst, sin heroiske innsats til havs og på landjorda, sitt
pågangsmot, humor og friske språkbruk. Sunnmøringen har likevel greidd å
profilere seg som noko for seg sjølv. Han vart ein skikkelse som folk i andre
delar av landet har elska å hate, men er også til ei viss grad motvillig
beundra, for si kremmarånd, si tiltakslyst og sine spisse olbogar.
Forholdet til andre delar av landet og
fylket har til tider vore motsetningsfylt. For sunnmøringen sjølv har myten om
han vore eit fellesskap å ta del i, eit flagg og vifte med og ein bakgrunn å
skryte av. Ei tradisjonsrik merkevare som var god å spele på i forhandlingar og
i jobbintervju. No kjenner vi på tvilen:
er myten om sunnmøringen i ferd tape sin glans?
Det var ikkje tilfeldig at futedømmet Sunnmøre
tidleg vart rekna som eit eige distrikt. Folket som budde her var ikkje som
naboane. «Jeg har ikkje været noget sted hvor Religionen (…) er en sådan
stormagt som her» noterte presten Christoffer Bruun. Vår første sosiolog,
teologen Eilert Sundt, var lite imponert av hygienen, men kunne elles ikkje skryte
nok. Sunnmøringane fekk knapt nok born utanfor ekteskapet. «Det er som et
lysere strøg mellem tvende mørke. Denne forskjell mellom disse nabo-distrikter
er så meget mer påfaldende, som hint lyse hører til de lyseste i landet, disse
mørke derimod de mørkeste». De tvende mørke var altså romsdalingar og
nordfjordingar. For sunnmøringen har denne oppfatninga av naboane blitt
overført til fleste andre felt. Dei gamle
fogderigrensene er framleis ein handfast politisk og kulturell realitet.
Magdalena Thoresen, prestefrue og
skribent, noterte at «sunnmøringen søker ikkje Gud av Kierlighed og Tak, men av
Skræk for djevelens Magt» Kanskje er det skrekken for djevelen som gjorde sunnmøringen
så prektig at han vart skremmande for andre. «Til alle tider har sunnmøringen hatt en besynderlig evne til å spre
redsel og dårlig samvittighet blant nordmenn. De er en av de minste
folkestammer i landet - likevel makter de å holde resten av befolkningen i en
tilstand av evig terror», grøssa forfattaren Agnar Mykle. Han var fintrønder av
fødsel, men slekta hans kom frå sunnmørsgarden Myklebust på Harøya i Romsdal. Den
lysande forfattarskapen hans er sterkt påverka av den skrekkblanda fasinasjonen
hans for Sunnmøre.
Erotikken i bøkene
til Agnar Mykje kunne nok vere kontroversiell, men sunnmøringane kosa seg stort
når forfattaren skildra sunnmøringen som den rake motsetninga til den
lettsindige nordlendingen som brukte hyra
på silkesjal og wienerbrød. Sunnmøringen sette pengane i banken til han fann
noko lukrativt å investere dei i. Han fråtsa heller ikkje når han utstyrte seg
til fiske: «-..når sunnmøringen drar på langtokt, medbringer han ingen proviant
i det hele tatt. Han ikke bare vil og skal ha fangst. Han må. Dette gir han en
fryktelig styrke. Han setter alt på ett kort. Får han lyr, spiser han lyr. Får
han brosme, så spiser han brosme. Får han hyse, så spiser han hyse. Om toktet
varer i 40 døgn, kan spise torsk i førti døgn. Kokt torsk til frokost, kokt
torsk til middag, kokt torsk til kvelds. Og han synes fisk er den beste mat som
finnes. Fish, sier han andaktsfullt; og folder hendene».
Slike og liknande
sitat gjer alltid lukke når dei blir henta fram i festtalane. Slik held ein myten om sunnmøringane i hevd. Ingen ting har slått betre
an hos sunnmøringen enn ein velformulert karakteristikk av dei sjølve. Det er fint
om omtalen er positiv, men ikkje nødvendig. Sunnmøringen har ein robust humor
og eit språk med overraskande hugskot og ein drastisk bildebruk. Ivar Grimstad fortel
om den unge vikaren som avløyste den godmodige gamlepresten og som heldt en
toretale over kyrkjelyden i ei kystbygd. Det var ein tale som svei og forsamlinga
krympa seg. Ein av dei som vart reinsa i
svovelbadet, gjekk fram til presten etterpå og tok han varmt i handa: «Velsigne kjeften din, prest. Ditta va noke
anna enn dinnja søppegaukja synnja Larsnes».
For søppegauk – soppe er ei slags oppvarma
frukostblanding av flatbrød og mjølk – ville ikkje sunnmøringen vere. Han
skulle anten vere kald eller varm, i ein evig kamp for tilværet, i konkurranse
med naturkreftene, naboane, grannebygda, byfolk eller staten. Mørkemannryktet
til sunnmøringane så visst ikkje eintydig. Dei som gjorde forretningar, forstod
fort at på dette feltet tenkte ikkje dei fromme sunnmøringane først og fremst på
sin neste. Sunnmøringane hadde rykte for
å vere harde i klypa, tolmodige og langsiktige og fryktlause i forretningar.
Men pengane skulle ikkje gøymast på ei bankbok.
Pengar var å sjå på settepoteter som aldri måtte etast opp. For sunnmøringen
har luksus hatt dårleg klang. Å prange
med forfengeleg stas var brot på ei slags kontrakt med sine omgjevnader. Ein
viss forskjell måtte det naturlegvis vere på fabrikkeigaren og hans arbeidarar.
Men dei skulle sitje ved sida av kvarandre på bedehuset og i kyrkja. Då måtte
forskjellen ikkje vere større enn at den vart akseptert. Også sunnmøringen
kunne slå ut håret, i særleg om han var langt heimanfrå. Skipperen på ei
sunnmørsskute var innom ishavsbyen for å bunkre: He dokke vin? Naturligvis, kva
sort skal det vere, svara kelneren. Heft ikkje vekk tida. Ditte e han Lars-Jo
synnja Tjørvågane. Bjønt å ber!
Sunnmøringen, slik vi synest vi kjenner
han, er forma av omgjevnadene. Kampen for utkomet har vore dramatisk og farleg
og utfordringane mange. Straffa for å mislukkast, kunne vere fatal. Ein skulle
ro langt til havs for å få den største fangsten, men ein måtte også passe på at
hadde tid nok til å nå i land før stormen kom. Denne evna til å ta kalkulert risiko og eit utprega mangesysleri er eit særkjenne for
kystfolket. Her var korkje gardane eller eitt einskild fiskeri nok til å
livberge seg på. Her var som regel ikkje
rom for å spesialisere seg. Kombinasjonen gardsbruk og fiske med ulike teknikkar
på ulike fiskefelt, var krevjande og utviklande. Ofte vart næringane supplerte
med frakt, handverk og handel. Ein måtte vere om seg. Dei knappe ressursane måtte
finnast og utnyttast der dei fanst.
Klede kan skape mannen, men er det ikkje
noko mot den krafta som naturen har til å forme menneska. Landet er karrig og vindfullt.
Som landet, så folket, seier ein. Dei lange fjordane, dei bølgjeslitne
strendene, dei bratte gardane, orkanbyene som bles solide steingardar over
ende. Det var i dette landskapet den trassige sunnmøringen voks fram: «He du
vind, he ej tog», hermar dei etter ein stridbar kar i intens tvikamp med naturkreftene
for å berge båt og naust. Under slike forhold utvikla det seg eit seigt og
breibeint folkeslag som ikkje så lett let seg vippe over ende.
Møre skal ha fått namn etter havet, meiner
språkforskarane. Det var ikkje det karrige landskapet mellom knausane som gav
namnet, men den gåvmilde, men også
lunefulle Blåmyra utanfor. Den geografiske plasseringa har også vore formande.
Eitt av historieverka om Sunnmøre har fått namnet «I balansepunktet». Det er
ikkje ein veldig salsvenleg, men ein dekkjande tittel. Mål avstanden frå
Sunnmøre til Oslo, Bergen og Trondheim. Sett
frå storbyen er det knapt nokon stad i Sør-Noreg som er like avsides.
Avstanden
har alltid vore upraktisk. Sunnmøringen har vore avhengig av farefull seglas og
utmattande langtransport på dårlege vegar for å nå fram til sine kundar. Men
det har også vore langt å reise for våre fiendar og konkurrentar. Avstanden har
gitt olbogerom og stimulert innbyggjarane til eigne avgjerder. Sit ein fjernt frå makta, blir ein gjerne
sjølvstendig, for ikkje å seie sjølvrådig. Ein har tradisjon for å stole på si eiga
fortolking av lovar og reglar som ikkje alltid var objektiv. Når kontrollørane
var langt unna, vart det lettare å kutte svingane.
Også internt på Sunnmøre har det vore fin
balanse. Det har aldri vore tvil om at det var Ålesund som var byen. Byen ligg
der lang og smal som ein glitrande sølvpilk utover mot Breisundet og med kroken
mot storhavet, klar for all slags fangst.
Byen var såpass at det var store forhold,
om ein kom frå bygdene. Men han var vart aldri så dominerande som Bergen og Trondheim, som i
stor grad konkurrerte ut næringslivet i
bygdene ikring. Maktbalansen på Sunnmøre skapte frodige og sjølvmedvitne
bygdesamfunn som greidde seg åleine både med folk og arbeidsplassar, kultur og
foreiningsliv. Berre når det var store ting som stod føre, som eit banklån
eller advokatbesøk eller om det skulle takast bryllaupsbilde, let bygdefolk arbeidet
kvile og tok mjølkebåten til byen.
Ressursrike bygder har alltid vore
ryggrada i dette området mellom Romsdalsfjorden og grensa til Nordfjord. Sunnmøringane
hadde lesande og skrivande bønder lenge før Ålesund vart by. Heilt opp til våre
dagar har historikaren teke oppfatninga til embetsmennene for god fisk. Dei
universitetsutdanna frå København meinte bøndene var analfabetar og at dei sjølve
var nokså åleine om kunnskap og forstand. Etter at Jostein Fet ved Høgskulen i
Volda undersøkte saka, veit vi betre. Det var også frå Sunnmøre og bygdemiljøet han kom, mannen som
fann fram til det norske folkespråket og gjorde det til eit felles norsk skriftspråk.
Ivar Aasen var ein av dei som forma ein levande motkultur i embetsstaten.
Sunnmøringar med lyst til boka søkte seg i
flokkevis til kristelege lærarseminaret i Volda. Der let dei seg fylle av
nynorsk og misjonsiver, venstresak og fråhaldssak før dei let seg spreie utover
landet der dei tok kontrollen over skulebygningane
i byar og grender. Læraren hadde ei nøkkelrolle i å skape nasjonen Noreg. Dei
vart viktige i lokalsamfunnet; dei sat i
formannskap og kommunestyre, starta kor og korps, organserte ungdomslag og skogplanting
og protesterte aldri på ubetalte plikter på 17. mai. Først erobra dei skulen.
Etter kvart tok dei statskringkastinga på same måten. Det skjedde gjennom det
Agnar Mykle kalla eit osmotisk kupp.
Visst finst han enno, ursunnmøringen, slik
vi ser han for oss som ein brunbarka sjøulk i blankeskjoldhue og blåtrøye, med
eit ansikt meisla ut av frost, sol og vind etter eit langt og hardt liv på linefiske
og selfangst. No er han bestefar og pensjonist. Han putlar med heimefiske og
har teke barnebarna med for å få dei bort frå skjermane dei sit krumbøygde over.
Han sukkar oppgitt over gutungen som ikkje kan
handtere ein tollekniv og som synest det er æsj å bløgge ein sprellande torsk. Guten er
interessert nok, men har sin maritime kunnskap frå reality-programmet Deadliest
Catch: «Ka slags bait brukar du,
besten», spør han og bestefar kjem i beit. Han meiner sikkert agn, sufflerer familiens
quiz-mester, den flinke søstera på ti.
For tidene forandrar seg. Barnearbeidet i
primærnæringane er forlengst omforma til eksotiske ferieopplevinga, også for
ungar på bygdene. Dei synest det er spennande å klappe kua på besøksgarden,
men går ein lang runde rundt når dei
kjem frampå det dei kallar ein sauebæsj. Når bøane blir gylla med traktor og
tankvogn om våren, trur dei knapt sine eigne nasar. Er slikt lov? Seriøst?
Ein gong hadde så godt som alle sunnmøringar
nøysemd under huda. Vi voks opp med dei klassiske historiene: Om forfedrane som
sette skorne på hylla i sommarhalvåret for å redusere skoslitet. Om kårmannen
som drog riva etter seg på veg heim frå høyberginga, same kor vel dei hadde raka tidlegare. «Det blir alltids til ei
kalvetugge». Før stod karane på fabrikken og laga møblar i dressjakke. Det
kunne vere det som var att av bryllaupsdressen. Så snart penkleda vart blanke
på knea og frynsete på armane, vart dei arbeidstøy. Seinare vart jakka brukt på
sjøen med islendar under, så i fjøsen, før stasplagget ende sine dagar som
isolasjon rundt eit vassrør.
Nøysemd er ein viktig del av den
sunnmørske kulturbakgrunnen, som vi no er i ferd med å vinke farvel til. Det
handlar om å få knappe resursar til å vare lengst mogleg, å vere smålåten på
egne vegner og utnytte alle ressursane som finst. Nøysemd er dei knappe tiders visdom og har ingen ting med gjerrigskap å gjere.
Hans Nielsen Hauge gjekk rundt i landet og
preika Guds ord samtidig som han drog i gang
industri og næringsverksemd landet rundt. Han var berre så vidt innom det førindustrielle Sunnmøre,
men han fekk mange disiplar. Han reiste landet rundt med sine idear og strikka
medan han gjekk. Finst det nokon vakrare måte å vise at det er viktig å utnytte
tida?
Pietismen
gjorde nøysemd til ein kjerneverdi på kysten. Det var ei rørsle som hadde stor appell blant kystens folk. Dei strenge levereglane fann
gjenklang i ein djupare mentalitet som grunnfest frå før og som var langt
eldre. Det var ein tenkjemåte som hadde
si rot i noko materielt, i kampen for tilværet, i ein nedervd måte å overleve
på. Ideala frå Hauge lever enno, ikkje minst bak dei imponerande glasfasadane rundt
pengemaskinane i fiskeri- og reiarverksemd i ytre strok. I Herøy arrangerer dei
årlege Hauge-seminar med foredrag og bedehuskaffi.
Slik ærar dei sine forfedrar og minner
om at det ikkje treng å vere noka motsetning mellom Gud og Mammon.
Eit bilde frå charterhistoria på
syttitalet: Det er stinn brakke og grisefest i ein restaurant på Mallorca.
Publikum er internasjonalt. Øl og sangria på alle bord, det er musikk og dans
og foreldre og føresette er langt unna. Ei over alle grenser lystig sunnmørsrøyst bryt
gjennom:
-E`
de` nokre sunnmøringar her?
Eit par andre frå sunnmørsstammen gir seg til kjenne i
andre enden av lokalet, og får eit frydefullt svar:
-E’kje oss tulne, vel?
Ein mannsalder etter har vi bytt vårt heimlege verdsarvområde med eit
italiensk eitt og går fottur mellom byar på Liguria-kysten. Som på Sunnmøre er
her så bratt at vi kan dyrke jorda på begge sider.. Livet er kort. Ein rekk
aldri å sjå heile verda. Derfor vel vi frå øvste hylle, på toppen på kransekaka
og blir gåande i stim i tronge turistfeller.
Som heime er landskapet velsigna med eit
kvalitetsstempel frå Unesco. Vi vandrar gjennom ein kultur og ein natur som
etter grundig saksbehandling og votering er vald ut som verdssamfunnets særlege
arv til etterslekta. Her stuper
landskapet bratt i sjøen. Vi ser konturen av toppen på store containerskip
langt ute på havet. I dei tørre fjellskrentene har innbyggjarane livberga seg
gjennom tusenåra. Dei har mura terrasser, for at ikkje vinden skal reise med
den tørre, lette jorda. Her har det aldri vore overflod og sjeldan kjøtmat på
menyen. Men dei kunne dyrke grønsaker, frukt og urter i sola. Det var her
dei fann opp pestoen.
Her som heime har dei nøysame bøndene for
lengst lagt ned gardane og blitt iskremseljarar som sveittar over fryseboksane.
Det blir framleis stelt litt i sitronlunden vi går gjennom. Her som der heime
her er landbruket ein del av verdsarvkontrakten. Dei vakre frukthagane er som
hesjene i Geiranger, som står der til pynt sommaren igjennom. Også her må kioskeigarar og hotelldirektørar trø til med dugnad
for å gi det skrantande landbruket ei handstrekning. Slik at den kontraktfesta verdsarvstatusen
ikkje skal kome i fare.
Merkevara Cinque Terre på den italienske
rivieraen er ikkje så ulik den sunnmørske når alt kjem til alt. Som på Sunnmøre
handlar livberginga om tolmodig slit. Vi veiter, dei vatnar. Men det er den
same fromme gudstrua og den praktiske måten å møte
utfordringane på. Dei er stolte av sine bragder, sitt særpreg og sine
fellestrekk. Dei har kjempa mot elementa og sjørøvarane i tusen år. Og dei er ikkje
heilt som andre italienarar, forstår vi.
På turen har vi treft menneske som har snakka sunnmøring, men
utan å gi oss til kjenne som stammefrendar. Det har ikkje verka naturleg. På
ferie har vi ikkje meir til felles med sunnmøringar enn andre menneske. Det
blir stadig vanskelegare å finne ut kvar
folk måtte kome frå. Det er den same flate turist-engelsken og dei same
sommarskjortene og shortsane. Som stråhattane, parasollane og suvenirane er dei
Made in China. Men skilnadene er her, for dei som kan lese
dei.
Viktigare
enn nasjonalitet, er dei meir eller mindre subtile signala ein sender ut for å fortelje kva flokk ein høyrer til. Det
handlar om tatoveringar og forma på solbrillene, bil eller joggesko, ryggsekk
eller koffert. Først og fremst handlar det om alder. På ferie søkjer vi jamaldringar i alle
land. Vi tilårskomne synest vi har meir
til felles med utlending på same alder enn ein ungdom frå nabobygda.
I siste instans er det først og fremst T-skjortene
som fortel omverda kven vi er og kva vi er opptekne av. Vi traskar turløypene
mellom verdsarvbyane, som vrimlar av turistar. Vi når igjen ein kvithåra
pensjonist med hestehale. På skjorteryggen ber han inskripsjonen «Love & Piss, Rock & Roll» Han
gir oss V-teiknet når vi passerer.
Her møter vi dei kulturinteresserte med
sine solide sko og praktiske vindjakker, som navigerer med blafrande kart frå
katedralen til katedral. Dei har t-skjorter frå fjorårets feriereise eller frå
Blodbanken. Hedonistane ligg på stranda, utkøyrde av nattelivet og nyt sol og sjø utan å løfte ein finger. Her er
hordar av eventyrlystne unggutar utan meir bagasje enn mobiltelefonen og ein
strandbag og her patruljerer strandseljarar frå Bangladesh eller Marokko. Over
alt finn vi dei alltid smilande pensjonistane frå alle nasjonar. Dei syg varme
og sol og snakkar om barnebarna til alle som vil høyre.
Også sunnmøringen er i ferd med å bli
verdsborgar. Det er kanskje mest tydeleg når ein er på reisefot, men utviklinga
er den same heime. Ein moderne sunnmøringar tek ikkje lenger heilt sjansen
på lønn i Himmelen. Derfor tek vi ut forskot
i form av hytter og hus og kulturweekend i storbyen. Vi har jo råd til det. Nøysemd er for dei aller eldste. Shopping har blitt
fritidsaktivitet. Ein handletur på kjøpesenteret er tidtrøyte, ein stad for
kvalitetstid med ungar og vener. Etterkomarane av møbelproduserande
sunnmøringar kjøper der det er billigast. Det tynne bomullstrekket på sofaen er
ikkje mykje å skryte av. Det er like greitt, slik at vi kan fornye inventaret igjen
om tre år og likevel ha godt samvit.
Også på
bygdene grupperer menneska seg rundt sine interesser i staden for
lokalsamfunnet dei bur i. Her finn vi hard core materialistar med sine hus, hytter
og aksjepostar. Her har vi vår del av dei tatoverte rånarane, pasjonerte fjellfolk, dei
kjenslevare emoane, datanerdane, MC-entusiastar og supporterar av kvar sine engelske
fotballag. Dei er ikkje mange i kvar
bygd, men der er alltid likesinna på Facebook. Samfunnssolidariteten er skift
ut med gruppesolidaritet. Eit vidt spekter av religiøse og pedagogiske
interessegrupper vil ha eigne skular for borna sine. Dei nedleggingstruga
grendeskulane blir endå meir svekka når foreldre vel å køyre ungane til den
alternative privatskulen.
Kommunar og lensmannsdistrikt blir for små
og skal slåast saman til meir robuste einingar. Di større einingane blir, di
vanskelegare er det å halde på fellesskapen. Den populære litterære sjangeren
heimstaddikting er ikkje lenger å sjå i bokhyllene. Innflyttarlaga, som til dømes Sunnmøringen, skipa 1917, var ein
gong ekteskapsbyrå og treffstad for framandgjorde bygdeungdommar i hovudstaden.
No slit innflyttarlaga med rekrutteringa og med å halde sine monumentale
tømmerhytter i Oslomarka ved like.
Før
sat familien i ring rundt fjernsynet. No
har vi kvar sin skjerm og treng ikkje lenger slåst om fjernkontrollen. Gateadressa
er berre staden der vi bur. IP-adressa og nettilgang har blitt vår port til omverda.
Bygdedyret, som før kunne terrorisere småsamfunna med sitt krav om at alle
skulle vere like, har også meir eller mindre
gitt opp sine geografiske habitat og
har stått opp att på nytt som
nett-troll.
Den eldgamle kjensla av å høyre saman
fordi ein bur i same område blir svakare. Små Grendeskulane blir veksla inn i
nye og flotte sentralskular. Dialekten blir endra og påverka og omforma av
innflyttarar frå inn- og utland. Nettet fjernar grenser og set opp nye sperrer.
Det er ei utvikling på godt og vondt. Nettet gir oss nye vener, men får oss
også til å skrote dei gamle.
Og så sit vi her, med våre vener i alle
land på grenselause nettbrett, men utan
å kjenne naboen. Kan vi kalle oss sunnmøringar likevel? I det minste, enno ei
stund, takk vere ferjer og tungvinte fjellovergangar og alle bruene vi ventar
på. Men dei fysiske grensene blir bygde ned. Utviklinga går sin gang. Kanskje
endar vi opp som vestlendingar eller kanskje synest vi det historiske Vest-Norden,
medrekna Island, Færøyane og Skottland er noko for oss.
Omgrepet
sunnmøring har nok ei framtid nokre år
til. Fogderia lever og er ved god helse. Framleis blir det stilt ikkje mindre
enn to sunnmørslister pluss ei Nordmørsliste i fylkespolitikken i Møre og
Romsdal. Det er framleis politisk sprengkraft i gammalt agg. Men
sunnmørspolitikarane har blitt ukledeleg saklege. Småkongar og Møre-jarlar jar
det blitt færre av på fylkestinget og det er milelangt mellom dei ramsalte
karakteristikkane og dei infame replikkane i det politiske miljøet. Folk legg
band på seg – ein veit aldri om ein kan hamne på riksdekkjande TV.
Samtidig som fellesskapen smuldrar opp, blir vi meir
like kvarandre, også i dette fylket. Men for dei som en er redde for å misse
den geografiske fellesskapen og stammens røl og brøl, har vi alltids fotballen. Når Molde som motstandar står
heile Sunnmøre skulder ved skulder i stormen og heiar på dei internasjonalt
rekrutterte heltane i ålesundsklubben AaFK.(Bidrag i boka Steikje te styr frå Selja forlag 2015.)
