Pirk og skadefryd

 

Nærlesing på jakt etter språklege sleivspark og mageplask gir utløp både for pirkelyst og skadefryd.

«Eg er sjokkert, men ikkje overraska», sa idrettsgeneralen Gerhard Heiberg ein av dei mange gongane han har måtta kommentere endå ein skandale i toppidrettsmiljøet. Sjokkert er det vanleg å vere i media. Veldig få innrømmer at dei er overraska. Lesaren sjølv må vurdere kor stort sjokket kan vere, når ein høyrer om noko som slett ikkje kom overraskande. Må ikkje eit sjokk vere plutseleg? Eller er sjølve sjokket framkalla av at noko ein lenge har visst, plutseleg har blitt allment kjent?

Gartnarar. Så konspiratorisk kan ein spekulere om språk, om det er slik ein er skapt. Og det er vi, mange av oss, anten vi no er ute etter å pirke på andre eller vi løfter vår penn av idealistisk godhug for det norske språket. Ivrige gartnarar i språkets kjøkkenhage har funne seg ei bot på Facebook kalla Språkspalta. Her blandast uthenging av språklege blødmer med lærde utgreiingar om grammatikk, godmodig skadefryd og kraftige oppgjer med spesielt ungdommens opprørande mangel på skriftleg skikk og bruk. Nokre av eksempla er lånte derifrå.

«Død metalltrommis søkes» stod det nyleg i eit bransjeblad. Vi forstår nok at eit Death Metal-band annonserer etter nokon på tromme, men det spørs om akkurat dette er det beste eksempelet på vilje til norsk i den elles anglofile rockebransjen.

Muggar. Å snakke i bilde gir farge og kraft til framstillinga. Ein kvinneleg syklist er på vegen igjen etter ein skade. No er ho tilbake med fulle muggar, skriv avisa. Vi synest vi ser det for oss. Ein kanin har blitt overkøyrt og «har blitt ille tilberedt», skriv eit anna blad. Det er eit syn vi helst ikkje vil sjå for oss.

Heisen vi av og til brukar, har eit skilt der det står «Kjøring kun med påholden knapp». Av tryggingsgrunnar rører nemleg heisen seg ikkje, viss ein ikkje held knappen inne heile tida. Sidan folk ikkje forstår meldinga, stoppar heisen oftast midtvegs fordi dei tek bort fingeren. Då trykkjer dei alarmknappen i staden. Den er i alle fall ikkje til å misforstå. Har ein arbeidd ei stund på eit offentleg kontor, kan også følgjande setning framstå som ei klar melding: «Sånn får du ei lettare oppgåve i forhold til det å sette fokus på å få til et enklare forhold til forholda». Smilefjes!

Dop. Den såkalla særskrivinga av samansette ord har fått mykje pepar gjennom mange år. Det blir likevel gjennomført med stor konsekvens blant mange språkbrukarane som elles har eit ganske kaotisk forhold til språkreglar. «Nær butikken» står det på eit klistremerke på glasdøra på ein matbutikk. Tampen brenner, men kvar er den eigentlege inngangsdøra, tenkjer vi. Inne i butikken les vi eit oppslag der det står "8 toalett ruller». Det er for gale. Her må nokon gripe inn før det blir personskade.

Vi kom over ei avis med bilete av ein kongeleg svensk baby under tittelen «Oscars dop». Nei, kjære vene, tenkte vi. I så ung alder. Heldigvis las vi om dåpen av vesleprinsen i ei svensk avis. Dermed kan prinsesse Victoria enno ei stund sove trygt om natta.

Boarding. Når vi er ute og flyg, får vi følgjande oppmoding frå flyselskapet: «Vennligst ha deres eget boardingkort klart for fremvisning». Det er klar tale og nyttig å vite i tilfelle nokon hadde tenkt å vise fram kortet til passasjeren ved sidan av.

Her i avisa kom vi nyleg over ein annonse frå eit analyse-, rådgivings- og forskningsselskap som hadde bruk for ein CEO. (Veit du ikkje kva det er, treng du ikkje søkje, men det er engelsk for adm. dir.) Namnet på firmaet er Patogen, som i følgje framandordboka er medisinsk latin og tyder «sjukdoms-vekkjande, eigna til å framkalle sjukdom».

Patogen skal ha som oppgåve å hjelpe akvanæringa med ”fiskehelse-relaterte utfordringar”. Noko seier oss at dette kan vere eit namn som kan vekkje ei viss interesse internasjonalt. Spesielt i latinske land.

God helg, likevel!

Kjetil Tandstad

Gratulerer med våren

Kom mai, du skjønne milde, syng vi i desse dagar. I morgon får vi det som vi vil.

April er berre ein lovnad det er opp til mai å halde, seiest det. Av og til må skjønne mai få hjelp av både juni, juli og august før dei våryre forventningar så nokolunde er innfridde.

Mai er månaden for lauvsprett og grønkande lier, chickelacke og lavesko, første maitog og  lønnsmekling på overtid. Det er konfirmasjon og nasjonaldag med pølser og motvind og pinsefest med bunad og blandakor.

Det er månaden då bunadsskjortene skal hengast til bleiking i sola samtidig som bøndene gyller bøane frå gjødseltanken. Lyden frå motorsager og grasklipparar skal blande seg med den kaldslege låtten hos hageeigarar som finn brunsniglar i ølbollen. No blir dei klipte i fire med kjøkkensaks av ei elles fredeleg bestemor. Ho synest at døden er ei alt for mild straff for inntrengaren.

 Hagefolket kalkar og gjødslar og brukar feriepengane på forskot for å realisere sine våte tujadraumar. Trampolinane som bles av garde i vinter, har kome på plass på plenane med spretne ungar på. Båtar og badeflåtar skal på vatnet. Veteranbilar blir trilla ut av vinterhiet. Etter månader glinsande av olje, er det tid for sjarmøretappar. Kva anna har hobbymekanikaren drøymt søtt om heile vinteren enn å ta på seg kvitskjorta og gli silkemjukt gjennom spirande natur i ein femtitals amerikanar med ei sky av blå røyk frå dei forkromma eksosrøra etter seg.

I mai skal vi som vanleg ta att alt vi har forsømt på treningsfronten. Vinterens sofaslitarar har gått på vekta og bestemt seg for å ta grep. Første steg er ein tur på Moa for å skaffe neonfarga joggesko og treningsklede, kjøpt i knappaste  laget slik at ein har noko å vekse seg mindre i. Så er det å kople på pulsteljar, GPS og øyrepluggar. Sjølvdisiplin åleine er ikkje nok, skal  vi overdøyve kroppens signal.

Mai er månaden når naturen knoppar seg og sprett ut. Som bjørk og kratt, løvetann og rosebusker og årets nye russekull. Dei sist nemnde blir meir mindreårige for kvart år. Det er ikkje berre dei sidrumpa snikkarbuksene, ansiktsmålinga  og det ustø ganglaget.  I eksamensinnspurten i mai  brenn russen sine lys i alle endar. Det avblomstra resultatet  kan vi sjå når er ute og sel russeaviser på nasjonaldagen. Slik forgår verdas herlegdom, grip vi oss å sitere, når dei unge vekslar foreldras surt oppsparte tusenlappar inn i  dyrekjøpte lærepengar.

Vi prøver å ikkje moralisere, endå vi absolutt har relevante erfaringar å kome med. Russen er ny i verda og skal gå på sine eigne smellar.

 Og kven er vel eigentleg  vi til å kritisere? Gammalt folk har eigne problem å interessere seg for. Personleg har eg vanskar med korttidshukommelsen. Og så har eg litt vanskar med korttidshukommelsen.

Kva  var det vi skulle ha sagt?  Gratulerer med våren!

 

 

 

 

Urban på bygda

Takk for påminninga om å flytte til hovudstaden så snart vi har blitt pensjonistar og frie menneske. Men det blir ikkje noko av.

Du har rett i at vi ofte har snakka  om alderdom i hovudstaden:  Vi skulle legge oss til bukkeskjegg og hestehale og tråle galleri og antikvariat. Vi skulle gå på teater, kino og opera og vere glade fans på første benk når jamaldringen vår Bruce The Boss kjem på turné. Vårt vaksenliv  skulle avsluttast som vi  byrja det: som urbane  livsnytarar, no også med pengar til billetten.

 Kost-nytte. Men no, når vi endeleg snart kan rive oss laus frå bygdelivet, står det klart for oss: Det blir ikkje noko av.  Det er slett ikkje berre gammal  vane som bremsar . Heller ikkje økonomien, trass i dei mordariske bustadprisane i sentrale strok. Etter ei usentimental  kost-nytte-vurdering har vi kome til at utkantlivet har det meste av det byen kan varte opp med. Og litt til.

Det er ikkje lenger by og land, mann mot mann, som i gamle dagar. No er vi av same ulla. Vi er kopla opp mot det same internettet. Dei siste filmane frå Hollywood treff våre ramnekrokar akkurat like tidleg som Saga og Klingenberg i Oslo sentrum. Vi les dei same nettavisene og ser dei same You Tube-klippa. I vår dagar drikk kristenfolket på bygdene vin til maten og har eit avslappa forhold til sine skilte, sambuande eller homofile born. Anten vi bur i by eller bygd, blir vi like forarga over han med gulrotsveisen og dei små hendene som kanskje skal bli president  i USA.

Verv. Men tenk på debattane på Litteraturhuset og alle dei spennande organisasjonane, lokkar du frå hovudstaden. Då veit du ikkje at sjølv dei minste kommunane på våre kantar har eit organisasjonsliv  som ein mellomstor by. Det er dei same Tordenskjolds soldatar som held dei i gang. Dei er  til døden trøytte av tilliten dei aldri blir kvitt. Innflyttarar  blir tekne imot med opne armar, berre dei tek på seg eit leiarverv. Det er klappjakt på musikalske mannfolk . I vår vesle fjordarm er det tre store blandakor. Tiltakssame altar og sopranar viser både kløkt og kløft når dei er ute for å kapre bassar, som alltid er mangelvare. Nokre let seg verve og angrar ikkje. År etter år står dei der i bakre rekkje og brummar, forkjælte av damene og  under omsorgsfull rettleiing av dirigenten.

Så er det også dei enkle ting:  Hus med hage rundt og naust med eigen båt. Du har ofte skrytt av ditt smale fjordgløtt mellom naboblokkene. Her hos oss er det utsikt i widescreen gjennom stovevindauga. Såpass må det nesten vere, synest vi.

 To av ti. For det er mykje vakkert å sjå på. I følgje ei fersk kåring ligg to av verdas ti på topp vakraste stader her på Sunnmøre. Både Ålesund og Geiranger er med på lista. Og kva har no Geiranger, som ikkje vi har, anna enn trafikkaos på land og sjø, spør nabobygdene.

I desse naturfagre bygdene kan du køyre privatbil med tilnærma godt samvit. Ingen kan krevje at du skal greie deg med eit kollektivtilbod som knapt eksisterer. Vi har garasje til bilen og vi er vane med å finne parkering der vi kjem. Vi kan gjerne forlate bilen ulåst. Kriminaliteten  er  liten og oversiktleg. Det har nok hendt at nokon har rana ein  kiosk eller ein bank og fått lensmannen etter seg, men biljakta stansar gjerne på ferjeleiet. Har ferja lagt frå land, ringer lensmannen til skipperen og bed han gjere  vendereis. Slikt får ryktet til å spreie seg i fagmiljøet: Det er tryggast å vere forbrytar i tettbygde strok.

Hytte.  Du skal vel på hytta på Hafjell som vanleg i påska.  Det er berre eit par timars køyring. Ikkje for å skryte, men sjølv har vi  berre  eit  kvarter til skitrekk og dobbeltspora løypenett. Går ein den vanlege løypa, men mot den  vanlege fartsretninga ein vanleg søndag, får ein sagt  hei til  halve bygda i løpet av eit par timar. På bygda er det langt til naboen. Her dreg ein  til fjells for å vere sosial.

 Hytte har vi aldri skaffa oss. Når påska kjem,  slår vi av varmepumpe og taklys og fyrer i peisen frå morgonen av. Om kvelden  hentar fram ein osande parafinlampe for stemninga si skuld.

Skål for ei kortreist påske!

Sunnmørsposten 26.03.16 (påskeaftan, berre på nett)

Bjørkeborkebeinarar

Mobbing og morgontrøytte ungdommar er ikkje noko nytt under sola.

Vinterferien er her. Endeleg kan skuleungdommen få sove ut. Og svevn treng dei. Skuleresultata blir truleg betre om vi ikkje tvingar dei til å bryte seg opp til skulestart klokka halv ni. Ein time eller to ekstra på øyret kan gjere underverk, meiner forskarane. Men i vinterferien kan alle med ungar sjølve sjå at vi her har vi ei med ei naturlov å gjere: Ungdom som ikkje må opp, står ikkje opp. Og dei er alltid veldig morgontrøytte, same kor seint på dag det lid.

Grunnlaus. Vinterferien er like unødvendig som haustferien. Eller potetferien, som dei sa den gongen det var eit visst poeng med ei friveke om hausten. Dette skriv kommentatoren Jan Erik Snoen. Utspelet fekk full klaff og hausta lesarstorm - frå lærarar, elevar og foreldre. Mange og lange feriar er tvert om av det gode, hevda pedagogane. Og foreldra stemmer i: Når skal elles familiefolk kome seg til Syden om vinteren?

Stemninga blant historielærarane er også lys før vinterferien. Filmindustrien arbeider for dei. Actionfilmen Birkebeinerne går på kino. Filmen skildrar den farefulle ferda frå Borg til Nidaros for ein flokk uflidde menn med never rundt leggene og ein baby under pesken. Babyen var kongsemnet Håkon Håkonsson, som baglarane ville ha livet av. Filmen skildrar sverdkamp og halslaus laussnøkøyring i rasfarlege brattheng. Når dei skjeggete heltane i tillegg viser omsorg for eit knusbedårande kongsemne, er appellen brei og likestilt. Historikarane himlar nok litt med augo over at birkebeinarane er velmeinte og humane norskpatriotar, medan baglarane er teikna som svikefulle papistar som har selt seg til danskane. Men skit på. Ein må svelgje nokre kamelar for at elevane skal få eit aldri så lite inntrykk av den urolege perioden vi kallar borgarkrigstida (1130 – 1240) og som historielærarar elles må hoppe lett forbi.

Mobbeprogram. For dei må bruke historietimar på skulens anti-mobbeprogram. Skuleungdommen mobbar nemleg kvarandre utan stans. Det var naturlegvis like gale i borgarkrigstida. Ikkje berre tok dei ustanseleg livet av folk. Dei sette også stygge namn på kvarandre.

Det er ei fattig trøyst at det var like gale før, men kanskje kan vi bruke historia til å lære av: Vi kan ta utgangspunkt i dagens dato 20. februar. Dette var truleg dagen for slaget på Re i 1163 - vel førti år før den strabasiøse turen med kongsemnet. Han som vann var Erling Ormson. I ungdommen hadde han vore ein tur til Middelhavet for å sjå Roma, Konstantinopel og Det heilage land. Ved Sicilia vart han ute for arabarar og fekk eit sabelhogg i halsen som gav han varig mein. Meir skulle det ikkje til før han resten av livet måtte gå under namnet Erling Skakke.

Kongedrap. Erling Skakke var mannen som tok livet av de nyvalde kongen Håkon Herdebrei ved Sekken. Han var formyndar for Inge Krokrygg. Då han gifte seg med dottera til Sigurd Jorsalfare, viste det seg at ho hadde eit barn frå eit tidlegare forhold med Sigurd Munn, ein kar som Snorre framstiller som ein sjarmør med eit misdanna munnparti, moglegvis hareskår. Stesonen som Erling Skakke fekk i hendene, hadde også blått blod i årane. Han kunne bli ein konkurrent om kongetrona. Erling Skakke såg ikkje anna råd enn å late han bli hengd ”som ein kråkeunge” i Bergen.

Oppgåve: Kva kan nedsetjande kallenamn og lytehumor ha hatt å seie for arvefølgjestriden i borgarkrigstida? Grei ut.

Kjetil Tandstad

Par i januar

 I mørke og magre januar skal vi knipe att augo og tenkje på nasjonens beste.

Det er som det brukar vere på denne tida av året. Kakeboksane er tomme. Skinke og laks og julemenner skal trimmast bort i løpet av årets første månad. Vi har  skamlaust skjemt bort oss sjølve og kvarandre. Kvar gledesstund vi har hatt, betalast skal med trim og vegetarbiff og raspa gulrot til middag.

Også i politikken skal vi no svi for vårt tidlegare lettsinn. Kommunalministeren har i eit par år reist landet rundt for å selje sin ide om større og meir berekraftige kommunar. Han har ikkje lagt skjul på at han vil spleise flest mogleg og særleg dei små. Derfor var også ministeren uvanleg  spandabel med pengar til grønsak-dip og fruktfat for å stimulere til samrøre og legge grunnlag for mogleg romantikk. Som kjærleg far lova han at det ikkje var snakk om arrangerte ekteskap. Han forsikra at han har større tru på gulrot enn pisk. Han  hadde eit ærleg ønskje om at kommunane skal følgje sitt hjarte og berre gå i ekteseng etter eiga vilje og vurdering.

No er hekketida snart over. 1. juli skal kommunene ha bestemt seg.  Det store fleirtalet ser alt ut til  å meine at borte er bra, men heime best. Det er betre å vere ordførar i ein liten dam, enn byrådsleiar i ein stor, synest kommuneleiinga, som er vel heime att, stinne av statlege godord og vakkert danderte gulrotrettar spanderte over Statens regulativ.

 Motsett privatlivet: I den magre kommunepolitikken er gulrota symbolet for dei gode og ikkje dei tronge tidene. No er det slutt på godsakene. Det er tid for handling, varslar fylkesmannen. Kommunane må naturlegvis gjere som dei vil, men dei bør tenkje på kva som lønner seg. Berre i vårt fylke kjem kommunane til å tape inntil 94 millionar kroner i tilskot frå staten dersom  mange av dei ikkje finn saman i løpet av første halvår.

Lokalpolitikken er ein sjekkemarknad der ein  helst går etter rikdom og  makt meir  enn etter sitt eige hjartes lyst. Eit viktig grunnlag for formannskapslovene, som vart pressa gjennom for snart 170 år sidan og som la grunnlaget for det lokale folkestyret, var å svekke makta til dei leiande klassene og overføre ho til lokalsamfunna. Det skulle bli mindre makt til konge og regjering og meir til norske borgarar. No er det først og fremst regjeringa som vil ha større og færre kommunar. For å utvikle lokaldemokratiet og gi meir makt til borgarane.

   Ordførar Eva Hove i Stordal vart stilt  i utsikt at kommunestyret hennar skulle bli erstatta av eit ”bydelsutval” om dei ville gå med i ein storkommune. Uttrykket ”bydelsutval” får det til å knyte seg i magen min, grøssa ordføraren for rundt tusen sjølvstendige stordalingar.

 Eit grøss eller to  treng ikkje vere til  hinder for eit  fornuftsekteskap for å sikre medgifta. Ho får lytte til dronning Victorias råd til dottera, som grudde seg så frykteleg for bryllaupsnatta: ”Close your eyes and think of England”. Også Eva Hove må kanskje knipe att augo og tenkje på nasjonens beste. Gulrotfesten er forbi. Pisken er vist fram. Vi har enno nokre månader på oss.

Petitsmp160116

 

Promp og prakt

Verdas regjeringar  sit saman på miljøtoppmøtet i Paris og peikar på kvarandre. Det gjeld  å sleppe billigast frå restriksjonane ein synest alle andre land bør ta.

No skal det endeleg bli resultat av alt pratet – i tolvte time for klimaet. Det handlar om å greie å halde seg:

 ”Den som fisen først blir var, han er fisens rette far”, heiter det i eit munnhell som kan brukast kvar gong nokon klaga på dårleg lukt og det er tvil om kven som hadde skulda. I så fall kan den som fekk mistanken retta mot seg,  også forsvare seg på rim: ”Den som seier desse ord, den er fisens rette mor.”

Slik lyder det – om enn med andre ord – truleg også i  konferansesalane i Paris, der verdas klimadelegatar har sett kvarandre stemne for å løyse miljøkrisa. Diskusjonen er beherska og omgjevnadene er prega av  gammal prakt og ”gloire”. Men bak retorikken og den høgttravande fagterminologien, anar vi kva det eigentleg handlar om: Kven har fese?. Europearane skuldar på amerikanarane,  som skuldar på kinesarane, som skuldar på indarane. I skrivande stund ser det mørkt ut, men det er alltid von i eit hengande snøre.

Her, som i verda elles, leiter ein med lys og lykt etter utslepp å fjerne frå stader der det ikkje gjer alt for vondt.  Våre CO 2-utslepp skal  minskast med 40 prosent. Politikarane veg for og imot: Kvar kan vi kutte, utan at vi får på pelsen til neste val. Skal vi gjere noko med flytrafikken, eller kanskje den tungoljedrivne skipsflåten. Begge delar blir det trøbbel av. Men truleg mindre enn om ein skulle prøve seg på privatbilane.

Diskusjonen har for lengst funne sine vante spor. Engasjementet er stort og vitskaplege fakta blir betrakta med mistankens skjerpa blikk. Påståelege pensjonistar har teke namnet klimarealistar og  frådømmer ungsauene i regjeringa all dømmekraft når dei ikkje ser at klima-alarmen er ein konspirasjon, sett  i scene av eit samla panel av verdas klimaforskarar. Det einaste  dei er ute etter er meir midlar til forsking! Dei  samlar disiplar som har eit sterkare forhold til sekssylindra milslukarar og drivstoffglade påhengsmotorar enn til naturen. Dette er folk som har lite tru på bilar som ikkje brummar og slepper gass. Elbilen, med sine subsidiar og frikort på ferjene, er for pyser og dessutan ikkje eit hår betre. Og klimaet har alltid vore skiftande. Det var no milde vintrar då dei var unge også. At vår Golf skal vere den som får pol-isen til å forsvinne, det trur no akkurat vi som vi vil om, fnyser klima-skeptikarane og forsvinn i ei sky av forakt og blå eksos.

For det er  ein menneskerett: Å tru som ein helst vil. Også når det står mellom eit samla fagmiljø  og spreidd synsing. Om ein  likevel skulle ønskje å vere føre var: Kvifor skal tiltaka akkurat gå ut over oss? Utan matpakkekøyraren stoppar Noreg.

Dei tørre tal frå Statistisk Sentralbyrå fortel oss at transport og landbruk er dei største utsleppsverstingane utanfor kvotepliktig sektor. Transport står for vel 30 prosent av det samla klimautsleppet. Landbruket for knappe ni prosent. 2,6 prosent av landets samla utslepp kjem frå buskapens rap og fjert.

 ”Det er jo slik at norske kyr prompar for mykje, for å seie det sånn”, sa statsminister Erna Solberg nokre dagar før klimatoppmøtet i Paris. Ho valde å fokusere på landbruket. Utsleppsverstingen i fjøset er ku og sau. Gris og kylling tygg meir lettfordøyeleg og langreist kraftfor med soya frå Brasil og dermed mindre metan i magen: Derfor kan austlendingen, som et svineribbe, ete sin julemat med noko betre samvit enn vestlendingen med sitt pinnekjøt, meinte statsministeren.

Å kaste julemiddagen inn  i klimadebatten må seiast å vere eit dristig trekk. Spesielt av ein statsminister som er fødd og boren i Bergen. Det ville skape kraftige reaksjonar langs heile Vestlandet om nokon prøvde å innføre klimanøytral medisterpølse og surkål på julekvelden. Men alternativet er truleg verre. Tiltak mot privatbilismen blir sett på som politiske sjølvmordsforsøk. Vårt tungt subsidierte landbruk står derimot lagleg til for hogg og kan lett gjerast  til syndebukk. Det er i så fall ein manøver som ville lukte ille.

 

Farvel,sunnmøring

I hundre år har sunnmøringen stått der som ein Gange-Rolv i vårt sjølvbilde; så svær at ingen hest kunne bere han. No spørs det kor lenge han greier å halde seg i salen.

Vi synest alle vi kjenner sunnmøringen: Den fromme råtassen som du kunne spikre på naustveggen og som likevel voks og vart feit. Vårt bilde av han har romma både den fryktlause fiskaren i open båt på Eggakanten, den dristige investoren og ishavspioneren. Han har  vore oppdagaren av fjerne fiskebankar og oppdragaren frå skulestova og i NRK. Industrigründeren og den strategisk næringslivsleiaren. Folk utanfrå meiner også å kjenne lusa på gangen: Læraren med sin stirrige kamp for fråhaldssak, venstresak, indremisjon og nynorsk. Den fremmelege skrythalsen. Den sleskt smilande kremmaren bak kassaapparatet med tommelen påpasseleg i pengeskuffa.

Vonde tunger har alltid hevda at slik sunnmøringen er, slik er også folket i Fjordane, i Sogn og Hardanger. Langs heile kysten er folk stolte av si nøysemd og tiltakslyst, sin  heroiske innsats til havs og på landjorda, sitt pågangsmot, humor og friske språkbruk. Sunnmøringen har likevel greidd å profilere seg som noko for seg sjølv. Han vart ein skikkelse som folk i andre delar av landet har elska å hate, men er også til ei viss grad motvillig beundra, for si kremmarånd, si tiltakslyst og sine spisse olbogar.

Forholdet til andre delar av landet og fylket har til tider vore motsetningsfylt. For sunnmøringen sjølv har myten om han vore eit fellesskap å ta del i, eit flagg og vifte med og ein bakgrunn å skryte av. Ei tradisjonsrik merkevare som var god å spele på i forhandlingar og i jobbintervju.  No kjenner vi på tvilen: er myten om sunnmøringen i ferd tape sin glans? 

Det var ikkje tilfeldig at futedømmet Sunnmøre tidleg vart rekna som eit eige distrikt. Folket som budde her var ikkje som naboane. «Jeg har ikkje været noget sted hvor Religionen (…) er en sådan stormagt som her» noterte presten Christoffer Bruun. Vår første sosiolog, teologen Eilert Sundt, var lite imponert av hygienen, men kunne elles ikkje skryte nok. Sunnmøringane fekk knapt nok born utanfor ekteskapet. «Det er som et lysere strøg mellem tvende mørke. Denne forskjell mellom disse nabo-distrikter er så meget mer påfaldende, som hint lyse hører til de lyseste i landet, disse mørke derimod de mørkeste». De tvende mørke var altså romsdalingar og nordfjordingar. For sunnmøringen har denne oppfatninga av naboane blitt overført til  fleste andre felt. Dei gamle fogderigrensene er framleis ein handfast politisk og kulturell realitet.  

Magdalena Thoresen, prestefrue og skribent, noterte at «sunnmøringen søker ikkje Gud av Kierlighed og Tak, men av Skræk for djevelens Magt» Kanskje er det skrekken for djevelen som gjorde sunnmøringen så prektig at han vart skremmande for andre. «Til alle tider har sunnmøringen hatt en besynderlig evne til å spre redsel og dårlig samvittighet blant nordmenn. De er en av de minste folkestammer i landet - likevel makter de å holde resten av befolkningen i en tilstand av evig terror», grøssa forfattaren Agnar Mykle. Han var fintrønder av fødsel, men slekta hans kom frå sunnmørsgarden Myklebust på Harøya i Romsdal. Den lysande forfattarskapen hans er sterkt påverka av den skrekkblanda fasinasjonen hans for Sunnmøre.

Erotikken i bøkene til Agnar Mykje kunne nok vere kontroversiell, men sunnmøringane kosa seg stort når forfattaren skildra sunnmøringen som den rake motsetninga til den lettsindige nordlendingen som  brukte hyra på silkesjal og wienerbrød. Sunnmøringen sette pengane i banken til han fann noko lukrativt å investere dei i. Han fråtsa heller ikkje når han utstyrte seg til fiske: «-..når sunnmøringen drar på langtokt, medbringer han ingen proviant i det hele tatt. Han ikke bare vil og skal ha fangst. Han må. Dette gir han en fryktelig styrke. Han setter alt på ett kort. Får han lyr, spiser han lyr. Får han brosme, så spiser han brosme. Får han hyse, så spiser han hyse. Om toktet varer i 40 døgn, kan spise torsk i førti døgn. Kokt torsk til frokost, kokt torsk til middag, kokt torsk til kvelds. Og han synes fisk er den beste mat som finnes. Fish, sier han andaktsfullt; og folder hendene».

Slike og liknande sitat gjer alltid lukke når dei blir henta fram i festtalane. Slik held ein myten om sunnmøringane i hevd. Ingen ting har slått betre an hos sunnmøringen enn ein velformulert karakteristikk av dei sjølve. Det er fint om omtalen er positiv, men ikkje nødvendig. Sunnmøringen har ein robust humor og eit språk med overraskande hugskot og ein drastisk bildebruk. Ivar Grimstad fortel om den unge vikaren som avløyste den godmodige gamlepresten og som heldt en toretale over kyrkjelyden i ei kystbygd. Det var ein tale som svei og forsamlinga krympa seg. Ein av dei  som vart reinsa i svovelbadet, gjekk fram til presten etterpå og tok han varmt i handa:  «Velsigne kjeften din, prest. Ditta va noke anna enn dinnja søppegaukja synnja Larsnes».

For søppegauk – soppe er ei slags oppvarma frukostblanding av flatbrød og mjølk – ville ikkje sunnmøringen vere. Han skulle anten vere kald eller varm, i ein evig kamp for tilværet, i konkurranse med naturkreftene, naboane, grannebygda, byfolk eller staten. Mørkemannryktet til sunnmøringane så visst ikkje eintydig. Dei som gjorde forretningar, forstod fort at på dette feltet tenkte ikkje dei fromme sunnmøringane først og fremst på sin neste. Sunnmøringane  hadde rykte for å vere harde i klypa, tolmodige og langsiktige og fryktlause i forretningar.

Men pengane skulle ikkje gøymast på ei bankbok. Pengar var å sjå på settepoteter som aldri måtte etast opp. For sunnmøringen har luksus hatt dårleg klang.  Å prange med forfengeleg stas var brot på ei slags kontrakt med sine omgjevnader. Ein viss forskjell måtte det naturlegvis vere på fabrikkeigaren og hans arbeidarar. Men dei skulle sitje ved sida av kvarandre på bedehuset og i kyrkja. Då måtte forskjellen ikkje vere større enn at den vart akseptert. Også sunnmøringen kunne slå ut håret, i særleg om han var langt heimanfrå. Skipperen på ei sunnmørsskute var innom ishavsbyen for å bunkre: He dokke vin? Naturligvis, kva sort skal det vere, svara kelneren. Heft ikkje vekk tida. Ditte e han Lars-Jo synnja Tjørvågane. Bjønt å ber!

Sunnmøringen, slik vi synest vi kjenner han, er forma av omgjevnadene. Kampen for utkomet har vore dramatisk og farleg og utfordringane mange. Straffa for å mislukkast, kunne vere fatal. Ein skulle ro langt til havs for å få den største fangsten, men ein måtte også passe på at hadde tid nok til å nå i land før stormen kom. Denne evna til  å ta kalkulert risiko og eit  utprega mangesysleri er eit særkjenne for kystfolket. Her var korkje gardane eller eitt einskild fiskeri nok til å livberge seg på. Her var som regel  ikkje rom for å spesialisere seg. Kombinasjonen gardsbruk og fiske med ulike teknikkar på ulike fiskefelt, var krevjande og utviklande. Ofte vart næringane supplerte med frakt, handverk og handel. Ein måtte vere om seg. Dei knappe ressursane måtte finnast og utnyttast der dei fanst.

Klede kan skape mannen, men er det ikkje noko mot den krafta som naturen har til å forme menneska. Landet er karrig og vindfullt. Som landet, så folket, seier ein. Dei lange fjordane, dei bølgjeslitne strendene, dei bratte gardane, orkanbyene som bles solide steingardar over ende. Det var i dette landskapet den trassige sunnmøringen voks fram: «He du vind, he ej tog», hermar dei etter ein stridbar kar i intens tvikamp med naturkreftene for å berge båt og naust. Under slike forhold utvikla det seg eit seigt og breibeint folkeslag som ikkje så lett let seg vippe over ende.

 Møre skal ha fått namn etter havet, meiner språkforskarane. Det var ikkje det karrige landskapet mellom knausane som gav namnet, men den  gåvmilde, men også lunefulle Blåmyra utanfor. Den geografiske plasseringa har også vore formande. Eitt av historieverka om Sunnmøre har fått namnet «I balansepunktet». Det er ikkje ein veldig salsvenleg, men ein dekkjande tittel. Mål avstanden frå Sunnmøre til  Oslo, Bergen og Trondheim. Sett frå storbyen er det knapt nokon stad i Sør-Noreg som er like avsides.

 Avstanden har alltid vore upraktisk. Sunnmøringen har vore avhengig av farefull seglas og utmattande langtransport på dårlege vegar for å nå fram til sine kundar. Men det har også vore langt å reise for våre fiendar og konkurrentar. Avstanden har gitt olbogerom og stimulert innbyggjarane til eigne  avgjerder. Sit ein fjernt frå makta, blir ein gjerne sjølvstendig, for ikkje å seie sjølvrådig. Ein har tradisjon for å stole på si eiga fortolking av lovar og reglar som ikkje alltid var objektiv. Når kontrollørane var langt unna, vart det lettare å kutte svingane.

Også internt på Sunnmøre har det vore fin balanse. Det har aldri vore tvil om at det var Ålesund som var byen. Byen ligg der lang og smal som ein glitrande sølvpilk utover mot Breisundet og med kroken mot  storhavet, klar for all slags fangst. Byen var såpass at  det var store forhold, om ein kom frå bygdene. Men han var vart aldri  så dominerande som Bergen og Trondheim, som i stor grad  konkurrerte ut næringslivet i bygdene ikring. Maktbalansen på Sunnmøre skapte frodige og sjølvmedvitne bygdesamfunn som greidde seg åleine både med folk og arbeidsplassar, kultur og foreiningsliv. Berre når det var store ting som stod føre, som eit banklån eller advokatbesøk eller om det skulle takast bryllaupsbilde, let bygdefolk arbeidet kvile og tok mjølkebåten til byen.

Ressursrike bygder har alltid vore ryggrada i dette området mellom Romsdalsfjorden og grensa til Nordfjord. Sunnmøringane hadde lesande og skrivande bønder lenge før Ålesund vart by. Heilt opp til våre dagar har historikaren teke oppfatninga til  embetsmennene for god fisk. Dei universitetsutdanna frå København meinte bøndene var analfabetar og at dei sjølve var nokså åleine om kunnskap og forstand. Etter at Jostein Fet ved Høgskulen i Volda undersøkte saka, veit vi betre. Det var også frå  Sunnmøre og bygdemiljøet han kom, mannen som fann fram til det norske folkespråket og gjorde det til eit felles norsk skriftspråk. Ivar Aasen var ein av dei som forma ein levande motkultur i embetsstaten.

 Sunnmøringar med lyst til boka søkte seg i flokkevis til kristelege lærarseminaret i Volda. Der let dei seg fylle av nynorsk og misjonsiver, venstresak og fråhaldssak før dei let seg spreie utover landet der dei tok kontrollen over  skulebygningane i byar og grender. Læraren hadde ei nøkkelrolle i å skape nasjonen Noreg. Dei vart viktige  i lokalsamfunnet; dei sat i formannskap og kommunestyre, starta kor og korps, organserte ungdomslag og skogplanting og protesterte aldri på ubetalte plikter på 17. mai. Først erobra dei skulen. Etter kvart tok dei statskringkastinga på same måten. Det skjedde gjennom det Agnar Mykle kalla eit osmotisk kupp.

Visst finst han enno, ursunnmøringen, slik vi ser han for oss som ein brunbarka sjøulk i blankeskjoldhue og blåtrøye, med eit ansikt meisla ut av frost, sol og vind etter eit langt og hardt liv på linefiske og selfangst. No er han bestefar og pensjonist. Han putlar med heimefiske og har teke barnebarna med for å få dei bort frå skjermane dei sit krumbøygde over. Han sukkar oppgitt over gutungen som ikkje kan  handtere ein tollekniv og som synest det er æsj  å bløgge ein sprellande torsk. Guten er interessert nok, men har sin maritime kunnskap frå reality-programmet Deadliest Catch: «Ka slags bait brukar du, besten», spør han og bestefar kjem i beit. Han meiner sikkert agn, sufflerer familiens quiz-mester, den flinke søstera på ti.

For tidene forandrar seg. Barnearbeidet i primærnæringane er forlengst omforma til eksotiske ferieopplevinga, også for ungar på bygdene. Dei synest det er spennande å klappe kua på besøksgarden, men  går ein lang runde rundt når dei kjem frampå det dei kallar ein sauebæsj. Når bøane blir gylla med traktor og tankvogn om våren, trur dei knapt sine eigne nasar. Er slikt lov? Seriøst?

Ein gong hadde så godt som alle sunnmøringar nøysemd under huda. Vi voks opp med dei klassiske historiene: Om forfedrane som sette skorne på hylla i sommarhalvåret for å redusere skoslitet. Om kårmannen som drog riva etter seg på veg heim frå høyberginga, same kor vel dei  hadde raka tidlegare. «Det blir alltids til ei kalvetugge». Før stod karane på fabrikken og laga møblar i dressjakke. Det kunne vere det som var att av bryllaupsdressen. Så snart penkleda vart blanke på knea og frynsete på armane, vart dei arbeidstøy. Seinare vart jakka brukt på sjøen med islendar under, så i fjøsen, før stasplagget ende sine dagar som isolasjon rundt eit vassrør.

Nøysemd er ein viktig del av den sunnmørske kulturbakgrunnen, som vi no er i ferd med å vinke farvel til. Det handlar om å få knappe resursar til å vare lengst mogleg, å vere smålåten på egne vegner og utnytte alle ressursane som finst. Nøysemd  er dei knappe tiders visdom  og har ingen ting med gjerrigskap å gjere.

Hans Nielsen Hauge gjekk rundt i landet og preika Guds ord samtidig som han drog i gang  industri og næringsverksemd landet rundt. Han var berre  så vidt innom det førindustrielle Sunnmøre, men han fekk mange disiplar. Han reiste landet rundt med sine idear og strikka medan han gjekk. Finst det nokon vakrare måte å vise at det er viktig å utnytte tida?

 Pietismen gjorde nøysemd til ein kjerneverdi på kysten. Det var ei  rørsle som hadde stor appell blant  kystens folk. Dei strenge levereglane fann gjenklang i ein djupare mentalitet som grunnfest frå før og som var langt eldre. Det var ein  tenkjemåte som hadde si rot i noko materielt, i kampen for tilværet, i ein nedervd måte å overleve på. Ideala frå Hauge lever enno, ikkje minst bak dei imponerande glasfasadane rundt pengemaskinane i fiskeri- og reiarverksemd i ytre strok. I Herøy arrangerer dei årlege Hauge-seminar med foredrag og  bedehuskaffi. Slik ærar dei sine forfedrar og  minner om at det ikkje treng å vere noka motsetning mellom Gud og Mammon.

Eit bilde frå charterhistoria på syttitalet: Det er stinn brakke og grisefest i ein restaurant på Mallorca. Publikum er internasjonalt. Øl og sangria på alle bord, det er musikk og dans og  foreldre og  føresette er langt unna.  Ei over alle grenser lystig sunnmørsrøyst bryt gjennom:

-E` de` nokre sunnmøringar her?

Eit par  andre frå sunnmørsstammen gir seg til kjenne i andre enden av lokalet, og får eit frydefullt svar:

 -E’kje oss tulne, vel?

Ein mannsalder etter  har vi  bytt vårt heimlege verdsarvområde med eit italiensk eitt og går fottur mellom byar på Liguria-kysten. Som på Sunnmøre er her så bratt at vi kan dyrke jorda på begge sider.. Livet er kort. Ein rekk aldri å sjå heile verda. Derfor vel vi frå øvste hylle, på toppen på kransekaka og blir gåande i stim i tronge turistfeller.

Som heime er landskapet velsigna med eit kvalitetsstempel frå Unesco. Vi vandrar gjennom ein kultur og ein natur som etter grundig saksbehandling og votering er vald ut som verdssamfunnets særlege arv til etterslekta. Her stuper landskapet bratt i sjøen. Vi ser konturen av toppen på store containerskip langt ute på havet. I dei tørre fjellskrentene har innbyggjarane livberga seg gjennom tusenåra. Dei har mura terrasser, for at ikkje vinden skal reise med den tørre, lette jorda. Her har det aldri vore overflod og sjeldan kjøtmat på menyen. Men dei kunne dyrke  grønsaker, frukt og urter i sola. Det var her dei fann opp pestoen.

Her som heime har dei nøysame bøndene for lengst lagt ned gardane og blitt iskremseljarar som sveittar over fryseboksane. Det blir framleis stelt litt i sitronlunden vi går gjennom. Her som der heime her er landbruket ein del av verdsarvkontrakten. Dei vakre frukthagane er som hesjene i Geiranger, som står der til pynt sommaren igjennom. Også her må  kioskeigarar og hotelldirektørar trø til med dugnad for å gi det skrantande landbruket ei handstrekning. Slik at den kontraktfesta verdsarvstatusen ikkje skal kome i fare.

Merkevara Cinque Terre på den italienske rivieraen er ikkje så ulik den sunnmørske når alt kjem til alt. Som på Sunnmøre handlar livberginga om tolmodig slit. Vi veiter, dei vatnar. Men det er den same fromme gudstrua og den praktiske måten å møte utfordringane på. Dei er stolte av sine bragder, sitt særpreg og sine fellestrekk. Dei har kjempa mot elementa og sjørøvarane i tusen år. Og dei er ikkje heilt som andre italienarar, forstår vi.

På turen har vi  treft menneske som har snakka sunnmøring, men utan å gi oss til kjenne som stammefrendar. Det har ikkje verka naturleg. På ferie har vi ikkje meir til felles med sunnmøringar enn andre menneske. Det blir stadig vanskelegare å finne ut  kvar folk måtte kome frå. Det er den same flate turist-engelsken og dei same sommarskjortene og shortsane. Som stråhattane, parasollane og suvenirane er dei Made in China.  Men skilnadene er her, for dei som kan lese dei.

 Viktigare enn nasjonalitet, er dei meir eller mindre subtile signala ein sender ut  for å fortelje kva flokk ein høyrer til. Det handlar om tatoveringar og forma på solbrillene, bil eller joggesko, ryggsekk eller koffert. Først og fremst handlar det om alder.  På ferie søkjer vi jamaldringar i alle land.  Vi tilårskomne synest vi har meir til felles med utlending på same alder enn ein ungdom frå nabobygda.

I siste instans er det først og fremst T-skjortene som fortel omverda kven vi er og kva vi er opptekne av. Vi traskar turløypene mellom verdsarvbyane, som vrimlar av turistar. Vi når igjen ein kvithåra pensjonist med hestehale. På skjorteryggen ber han inskripsjonen «Love & Piss, Rock & Roll» Han gir oss V-teiknet når vi passerer.

Her møter vi dei kulturinteresserte med sine solide sko og praktiske vindjakker, som navigerer med blafrande kart frå katedralen til katedral. Dei har t-skjorter frå fjorårets feriereise eller frå Blodbanken. Hedonistane ligg på stranda, utkøyrde av nattelivet og  nyt sol og sjø utan å løfte ein finger. Her er hordar av eventyrlystne unggutar utan meir bagasje enn mobiltelefonen og ein strandbag og her patruljerer strandseljarar frå Bangladesh eller Marokko. Over alt finn vi dei alltid smilande pensjonistane frå alle nasjonar. Dei syg varme og sol og snakkar om barnebarna til alle som vil høyre.

Også sunnmøringen er i ferd med å bli verdsborgar. Det er kanskje mest tydeleg når ein er på reisefot, men utviklinga er den same heime. Ein moderne sunnmøringar tek ikkje lenger heilt sjansen på  lønn i Himmelen. Derfor tek vi ut forskot i form av hytter og hus og kulturweekend i storbyen. Vi har jo råd til det. Nøysemd er for dei aller eldste. Shopping har blitt fritidsaktivitet. Ein handletur på kjøpesenteret er tidtrøyte, ein stad for kvalitetstid med ungar og vener. Etterkomarane av møbelproduserande sunnmøringar kjøper der det er billigast. Det tynne bomullstrekket på sofaen er ikkje mykje å skryte av. Det er like greitt, slik at vi kan fornye inventaret igjen om tre år og likevel ha godt samvit.

Også på  bygdene grupperer menneska seg rundt sine interesser i staden for lokalsamfunnet dei bur i. Her finn vi  hard core materialistar med sine hus, hytter og aksjepostar. Her har vi vår del av dei  tatoverte rånarane, pasjonerte fjellfolk, dei kjenslevare emoane, datanerdane, MC-entusiastar  og supporterar av kvar sine engelske fotballag. Dei er ikkje  mange i kvar bygd, men der er alltid likesinna på Facebook. Samfunnssolidariteten er skift ut med gruppesolidaritet. Eit vidt spekter av religiøse og pedagogiske interessegrupper vil ha eigne skular for borna sine. Dei nedleggingstruga grendeskulane blir endå meir svekka når foreldre vel å køyre ungane til den alternative privatskulen.

Kommunar og lensmannsdistrikt blir for små og skal slåast saman til meir robuste einingar. Di større einingane blir, di vanskelegare er det å halde på fellesskapen. Den populære litterære sjangeren heimstaddikting er ikkje lenger å sjå i bokhyllene. Innflyttarlaga, som  til dømes Sunnmøringen, skipa 1917, var ein gong ekteskapsbyrå og treffstad for framandgjorde bygdeungdommar i hovudstaden. No slit innflyttarlaga med rekrutteringa og med å halde sine monumentale tømmerhytter i Oslomarka ved like.

 Før sat  familien i ring rundt fjernsynet. No har vi kvar sin skjerm og treng ikkje lenger slåst om fjernkontrollen. Gateadressa er berre staden der vi bur. IP-adressa og nettilgang har blitt vår port til omverda. Bygdedyret, som før kunne terrorisere småsamfunna med sitt krav om at alle skulle vere like, har også meir eller mindre  gitt opp sine geografiske habitat og  har stått opp att på nytt som  nett-troll.

Den eldgamle kjensla av å høyre saman fordi ein bur i same område blir svakare. Små Grendeskulane blir veksla inn i nye og flotte sentralskular. Dialekten blir endra og påverka og omforma av innflyttarar frå inn- og utland. Nettet fjernar grenser og set opp nye sperrer. Det er ei utvikling på godt og vondt. Nettet gir oss nye vener, men får oss også til å skrote dei gamle.

Og så sit vi her, med våre vener i alle land på grenselause  nettbrett, men utan å kjenne naboen. Kan vi kalle oss sunnmøringar likevel? I det minste, enno ei stund, takk vere ferjer og tungvinte fjellovergangar og alle bruene vi ventar på. Men dei fysiske grensene blir bygde ned. Utviklinga går sin gang. Kanskje endar vi opp som vestlendingar eller kanskje synest vi det historiske Vest-Norden, medrekna Island, Færøyane og Skottland er noko for oss.

 Omgrepet sunnmøring  har nok ei framtid nokre år til. Fogderia lever og er ved god helse. Framleis blir det stilt ikkje mindre enn to sunnmørslister pluss ei Nordmørsliste i fylkespolitikken i Møre og Romsdal. Det er framleis politisk sprengkraft i gammalt agg. Men sunnmørspolitikarane har blitt ukledeleg saklege. Småkongar og Møre-jarlar jar det blitt færre av på fylkestinget og det er milelangt mellom dei ramsalte karakteristikkane og dei infame replikkane i det politiske miljøet. Folk legg band på seg – ein veit aldri om ein kan hamne på riksdekkjande TV.

Samtidig som fellesskapen smuldrar opp, blir vi meir like kvarandre, også i dette fylket. Men for dei som en er redde for å misse den geografiske fellesskapen og stammens røl og brøl, har vi alltids  fotballen. Når Molde som motstandar står heile Sunnmøre skulder ved skulder i stormen og heiar på dei internasjonalt rekrutterte heltane i ålesundsklubben AaFK.

(Bidrag i boka Steikje te styr frå Selja forlag 2015.)