Folk er folk

Jula nærmar seg med stormskritt. Det er gamle skikkar og folketonar og matoppskrifter over alt. Folk kan vere så urbane og  internasjonale som dei berre vil. I jula – altså  frå midt i november til langt inn i romjula - er det dei gamle rosemåla tradisjonane som gjeld.

Vi fyller kjellarane og frysarane med ribbe og lefse. Vi steikjer sju sortar julekake med eit kalori-innhald vi elles aldri ville akseptert. Vi nynnar på merkelege gamle songar der vi helsar høfleg på busk og kratt: Du grøne glitrande tre, goddag!

Skal vi sende ei helsing til slekt og vener som bur litt langt unna, så sit vi og skriv sirlige bakpå postkort med bilde av nissar og dompapar. Og så køyrer til ei mil for å kjøpe frimerke og sjå om vi finn ei postkasse. Resten av året greier vi oss godt med e-post og Facebook.

Jula er gjerne tida for det gamle og gode og velprøvde – også dei gamle og velprøvde tankane:  Vi som nærmar oss pensjonsalderenhar lett for å tenkje at verda for lengst har funne si form og at all forandring er dristig eksperimentering. Vedfyring er betre enn varmepumpe. Lusekufta er betre enn fleece. Alt var betre under krigen, syng Ole Paus. I denne søte førjulstid er det ekstra lett å sjå bakover og vende ryggen framover. Det er fortida som gjeld. Samtida er ille nok. Framtida er nifs og  skremmande.

 Det er ikkje rart vi kjenner det slik: For verda krympar. Ho blir stadig mindre og minkar meir år for år. Vi får alle slags folk nærare innpå oss. I fjernsynet fylgjer med med frå orkesterplass i slåstinga på Tahrirplassen og i Kongo. Media brettar ut alle slags skandalar. Mykje av det har vi ikkje godt av å vite noko om.

Krigshandlingar og skandalar skjedde i gamle dagar også. Men den gongen visste vi ikkje om det. Vi nordmenn har tusenvis av års tradisjon for å bu langt frå naboane.  Sjølv når vi endeleg har gått  oss over sjø og land for å møte dei, har vi alltid blitt skikkeleg forbausa om vi ikkje trefte nokon som  nesten var akkurat som oss sjølv.

 Det er noko trygt og sutalaust å tenkje seg sykkylvssamfunnet som noko som alltid har vore seg sjølv likt.  Vennleg vilt og vakkert. Ei  bondebygd  med industri. No kan ein ikkje lenger høyre på dialekten kva fjord folk kjem frå.  Vi flyttar rundt og plukkar opp litt her og litt der. Verda forandrar seg. Det har ho alltid gjort. Og Sykkylven forandrar seg i same takt.

Vi seier ”i gamle dagar” som om det var ein tilstand. Men det  spørs kor gamle desse dagane er. Først var Sykkylven  ei bondebygd der det var langt mellom husa. Etter krigen kom det store mengder ungdom frå meir fattigslige område lenger nord  strøymande  til fabrikkane i møbelbygda med pappkoffertane sine og ville ha jobb. Dei kom frå eksotiske plassar som Hitra og Frøya og  Moskenes og Brønnøysund. Dei snakka rart. Dei hadde rare kle.  Dei hadde merkelege skikkar.  Og det var veldig mange av dei.

Den gongen var det folk som klaga over innflyttarplaga. Dei la heile skulda på innflyttarane når noko var gale. Det underlege var at dei områda i landet  som hadde færrast innflyttarar, var dei som klaga mest. I die mest avstengde fjordarmane tykte folk at her har vi i alle år kasta garnet på høgre sida av båten. Og så kjem det nokre oppkjeftige nordlendingar å seie at vi skal  gjere stikk motsett. Nei, dei får skikk følgje eller land fly!

I  Sykkylven var vi ikkje dummare enn at vi forstod at innflytting og vekst og utvikling – det var ei og same sak. Arbeidskraft måtte til for å få hjula til å gå rundt.  Det var ikkje for ingen ting at møbeldirektør Jens Ekornes sende alle ungkarar på fabrikken ned på kaia for å hjelpe dei nye tenestejentene med kofferten når dei kom på kaia med fjordabåten på flyttedag. Han var så opptatt av at dei skulle gifte seg, stifte familie og få ungar.  For Sykkylven måtte ha fleire innbyggjarar, viss han skulle få den fabrikken han ønskte seg.

Og ungkarane og tenestejentene gjorde slik han ville. Dei  slo seg i hop og laga ein masse ungar. Fabrikkane vaks og la på seg. Fleire folk i bygda skapte liv og moro, det vart nye ekteskap og ungar og husbygging. Når fabrikkhjula svirra, blei det kjøpekraft og velstand.

På seksti- og syttitalet var det overbefolkinga i Asia som vart sett på som det store problemet i verda.  Ein journalist spurde ordføraren her i Sykkylven, Øystein Eliassen, om korleis han såg på den store auken i innbyggjartalet i kommunen. Vi har om lag den same folkeauken som India. Så pass synest eg det må vere, uttalte han.

Og slik har det i grunnen vore sidan. Folketalet har gått oppover år for år. Det har blitt stadig nye skular og byggjefelt i alle delar av kommunen.  Når Sykkylven kommune har hatt underskot i kommunerekneskapen, har ein gjerne forklart det som ”veksesmerter”.  For det har kosta å vere i vekst. Vi måtte byggje nye skular og nye vegar. Det vart nye byggjefelt. Vi  måtte til og med utvide kyrkjegarden.

 Det var denne jamne straumen med innflyttarar som fekk folketalet til å vekse år for år. Det har gitt oss ei ung befolkning.  Det har sine gode sider no, når  eldrebølgja  fløymer inn over landet.  Eldrebølgje i Sykkylven kjem seinare enn  i kommunar det er naturleg å samanlikne oss med. Vi  har framleis så mange unge  at vi har eit forsprang på gjennomsnittskommunen. Det gir oss litt ekstra tid til å produsere ungar og lokke til oss nye innbyggjarar. Då får vi kanskje nokon til å betale rekningane når vi bølgja av gamlingane no snart kjem feiande inn over land.

For tida er innbyggjartalet i Sykkylven er i ferd med å flate ut. Vi vart faktisk to - tre personar færre dei første ni månadene i år samanlikna med same periode i fjor.  Blir dette trenden, kan Sykkylven ende opp som fråflyttingskommune. Då har vi tapt noko vesentleg. For framleis er det innbyggjarane som er den viktigaste rikdommen vi har her i kommunen.

Talet på etniske sykkylvingar har faktisk minka med 91 personar sidan førre årsskifte. Når  folketalet i kommunen knapt hadde gått tilbake, var det fordi dei  har blitt erstatta av  menneske som har kome flyttande hit frå andre land.

I det siste internbladet til Ekornes las eg ei liste over dei som hadde fått arbeid i fabrikken på dei siste månadene. Dei er ganske jamt fordelte: Ein frå Litauen, ein frå Serbia, tre frå Polen, ein frå Irak, ein frå Kongo  - og ein frå Ikornnes.

Denne utskiftinga av innfødde sykkylvingar med utlendingar er ikkje spesiell for vår kommune. I Volda og Ørsta, i Ulstein, Herøy og Hareid er bildet mykje godt det same. Ungdommen utdannar seg vekk frå heimbygda og blir erstatta av utlendingar. Det er all grunn til å tru at denne utviklinga vil halde fram.

 Lat oss gjere eit lite reknestykke. Vi byter ut hundre sykkylvingar med hundre nyinnflytta utlendingar kvart år i tida framover. Om ti år er det kanskje tusen færre innfødde sykkylvingar.  I staden har  tusen fleire utlendingar blitt sykkylvingar i same periode. Dreg vi det endå lengre: Om 80 år –  om  dagens utvikling held fram – vil alle sykkylvingar kome frå utlandet.  Er det no panikken skal ta oss?

Det er ikkje til å underslå, at utviklinga går  fort. Det er ikkje så lenge sidan det var ein opplevelse å ha sett ein levande neger.  Eg hugsar ikkje akkurat når eg opplevde min første. Det var vel songarinna Ruth Reese på Riksteater-turné i kyrkja. Eller kanskje Botch som kom flyttande frå New York og som spela i rockebandet Electric Blood ein gong på syttitalet.

 Men no er det ei kvardagsleg sak at ho som vaskar kjem frå Somalia. Det  ikkje noko rarare at ein polakk køyrer bussen  enn at ein velledaling gjer det. Vi tilpassar oss raskt. Det er som med Sykkylvsbrua, nattferja og vinmonopolutsalget. Det var mange som spådde at det ville ende i  elendigheit. Men vi har lært å leve med dette også.

Men nokre fryktar framtida. I haust møtte tidlegare stortingsmann Hallgrim Berg. Han er ein likande halling som går i bunadsskjorte og spelar munnharpe. No sit han sit og skriv bok om innvandringsfaren. Han meiner at utlendingane  er i ferd med å overta landet og at dei er ein fare for tradisjonen, kulturen og demokratiet. Det skal bli ei kraftig bok han skriv. Han har  ikkje har tenkt å leggje fingrane imellom.

Eg veit ikkje korleis det er hos deg, sa eg. Men  i  Sykkylven lever vi stort sett bra med våre  nye landsmenn. Dei aller fleste skikkar seg vel, lærer norsk og er i jobb. Elles merkar vi lite til dei. Første året syklar dei over brua når dei skal på jobb på  Ekornes. Andre året har dei fått seg autopassbrikke og køyrer bruktbil. På fritida sit dei i sofakroken og ser fjernsyn og zappar og surfar på internett. Akkurat slik som sykkylvingar flest.

Eg seier ikkje at innflyttinga er problemfri. Det er klart det blir motsetningar når  folk med ulike kultur skal lære å leve i lag. Det veit alle som har hatt ungdom i huset. Utlendingar snakkar rart. Dei har rare kle.  Dei har merkelege skikkar.  Og det er veldig mange av dei.

Men når vi tenkjer på at snart ein av ti her i bygda kjem frå eit eller anna utland, så har det gått ganske bra. Vi har arbeid å tilby. Og det er jo det dei aller fleste kjem hit for. Sykkylvingane er stort sett slik laga at dei toler at folk er litt annleis, så lenge dei skikkar seg bra og  ikkje lagar for mykje oppstyr og problem. Vi veit kva vi står for. Vi er så pass trygge på  os sjølve at vi reknar med at våre verdiar og tradisjonar er konkurransedyktige.

Som nordmenn har vi  kjempa lenge for vårt demokratiske styresett, våre religiøse og humanistiske verdiar. Vi flaggar på 17. mai fordi vi har noko å vere stolte av. Det  er verdiar vi har tenkt å kjempe for. Det finst spørsmål vi ikkje har tenkt å fire på: Vi aksepterer ikkje kjønnslemlesting eller kvinnemishandling. Vi ringer til lensmannen viss det er nokon som slæst eller stel. Er det nokon som truar vårt opne demokrati, så sender vi PST på dei og bankar nokon ungane sine, varslar vi politiet og barnevernet. Det gjer vi, same kva hudfarge og religion gjerningsmennene måtte ha. Visse reglar må det vere i eit samfunn og dei skal innbyggjarane rette seg etter.

Men vi kan ikkje seie noko på at det luktar karri i trappegangen, sjølv om det er torsdag og balldag. Kvar si lyst! Det kan ikkje vere påbode med juletre. Om musikken til naboen er litt spesiell, så toler vi det og. Vi kan ikkje lage oppstyr folk vil bere skaut eller turban eller om dei  vil liggje med baken i veret når dei dyrkar sin gud. Dei om det. Slikt er småting i den store samanhengen og opp til den enkelte å bestemme sjølv.

 Det viser seg alltid at  folk er folk, anten dei kjem herifrå eller derifrå. Språkproblem og kulturforskjellar gjer det vanskeleg i starten. Du er temmeleg på tuppa når du har reist langt og har kome til eit land langt mot nord med framande skikkar og uforståeleg språk. Vi som bur her frå før, må vere litt romslege.

Er det vanskeleg, kan det vere ein ide å tenkje på alternativet. Det er nemleg ein ting vi  sannsynlegvis aldri greier gjere noko med: at mange av ungdommane  våre  flyttar frå bygda etter at dei  er ferdige med vidaregåande

Dei sel damemote eller serverer på Aker Brygge. Dei har utdanna seg til professorar ved universitetet eller byråkratar i regjeringskvartalet. Dei har godt betalte jobbar i børs og finans. Dei har utdanna seg til jobbar som dei ikkje finn i heimbygda.  Dei har kanskje sambuarar som ikkje vil bu mellom høge fjell. Det kan til og med hende at våre eigne ungar synest heime er bra, men borte best.

Men det viktigaste er at dei har utdanna seg til jobbar dei ikkje finn her. Så blir dei buande utanbygds, av og til også utanlands. Dei kjem att nokre gongar i året med ektefelle og ungar og med sunnmørsbunad og fjellanorakk klar i kofferten. Og dei trivst der dei bur og har ingen planar om å kome tilbake.

Dei nye innflyttarane som erstattar dei, kjem frå  Aust- og Sør-Europa, Asia og Afrika. Dei flyttar inn i rekkjehus i Skogvegen og  inn i gamlehusa på gardane i Velledalen. Har dei ikkje med seg ektefelle, så finn dei nokon herifrå. Dei skaffar seg arbeid og fritidssyslar. Dei aller fleste prøver å gjere som dei har fått råd om: Å ta skikken der dei kjem: For ei stund sidan snakka eg med ei ung mor frå Somalia som gjekk rundt med gipsa arm. Ho hadde ramla og brote handa på ski på Fjellsætra!

Det store spørsmålet er ikkje om vi  skal ta imot dei som kjem flyttande. Vi bør heller spørje kva vi skulle gjort  utan dei?

Utan dei, hadde folketalet  minka med hundre personar i året. Utan dei hadde vi vore tusen færre i kommunen om ti år. Vi som er igjen, hadde blitt stadig eldre og meir avfeldige. Det hadde vorte stadig  færre unge som kunne ta seg av oss. Fabrikkar hadde flagga ut – på grunn av mangel på arbeidskraft. Fotballag og musikkorps  hadde fått endå større rekrutteringsproblem. Og endå fleire hadde flytta herifrå. Mann er som kjent manns gaman.

 Det er nok først og fremst til vårt eige beste at vi er gjestmilde mot dei som kjem flyttande. Vi får vere ta like godt i mot framandfolk, anten dei kjem som turistar eller som flyktningar og arbeidssøkjarar.

 Det er ikkje alle stader dei er det: Det var ein gong ein kokk ein gong som fekk lov til å reise på ei studiereise til Helvete. Han vart skikkeleg imponert over tilstandane. Det  var late dagar, med  flott oppdekking kvar dag og trivelege folk over alt. Dit skulle han jammen ønskje at han kom, når tida var inne, sa han.

 Han var heldig og fekk ønsket sitt oppfylt.

Men då han kom tilbake til Helvete igjen, var det heilt andre vilkår. Han måtte opp grytidleg om morgonen og skrubbe gryter og lage mat så sveitten rann. Han måtte streve heile dagen. Den fine maten fekk han ikkje røre, han måtte ta til takke med restar.

Kokken klaga til ein av overdjevlane og minte han på kor godt han hadde hatt det første gongen  han var i Helvete.

- Ja, men då var du her som turist, sa overdjevelen. No er du her som innvandrar!

Takk for meg!

Sykkylven pensjonistlag, 8. desember 2012.

Kjøpe nissejulekort. Skrive God jul og godt nyttår!! På med adressa og ned i postkassa med det. Ferdig med det!.

Det er noko vakkert over dei heilt enkle juleting. Som å skrive eit julekort frå dei munn og fotmålande berre med adresse og den helt vanlege standardhelsinga.

Som å setje opp dorullnissar og sjuarma lysestake i glaskarmen .I denne tida kan ein gjennomføre heile samtalar med tradisjonsrike replikkar som vi alle har på repertoaret: Som at det lysande juletreet på Emblemsfjellet er fint. At det er eit strev å handle på Moa. Og at det truleg ikkje blir kvit jul dette året heller. Heldigvis er ribba i hus. Ja då, visst kjenner vi oss ganske ribba, vi også. Og så klemmer og klappar vi på boblejakkene og vinterfrakkane til vener og kollegaer og ønskjer dei endå ein gong ei velsigna julehelg.

Ei veke til no, så skal alt vere klappa og klart. Dei mest ambisiøse tenkjer nok at dei skal legge siste hand på julepynten alt på fredag kveld. Det er den draumen vi ber på, å kunne sitje ned og vere ferdig med alt medan dei andre spring for livet. Som regel er det nok ganske fåfengt. Juleførebuinga tek den tida som finst, det viser all erfaring. Ting ballar som sagt på seg.

Det er berre ei veke igjen og det er ikkje ei heilt vanleg veke heller. Dette er ei veke det også skal drikkast gløgg og gåast på julekonsertar. Det er ikkje nok å bake dei sju sortane. Deet er eit krav at alt strev skal gjennomførast i julemodus med tilhøyrande nynning og ylykkeleg halvsmil e. Etterpå skal det skrivast felles julebrev med skrytebilde av ungar og hus. Det er ein juletradisjon vi aldri kan slutte med, endå vi er i tillegg er ute på facebook og signaliserer vår adventlykke kvar dag

Midt oppe i bakesjau og rundvask skal ein også vere spontan og hjartevarm. Nr som helst skal ein kunne ta seg tid til mild ettertanke og ei stille stund saman med fuglane i neket. Gløym ikkje å kjenne på roa og freden, seier fjernsynsreklamen innsmigrande til oss før dei brøler oss i øyret: Løp og kjøp!

Slik sit vi her og stressar og skriv til spalten vår heilt på tampen og ironiserer ein tanke over førjulstida.. I denne spalta gjer vi narr av alle slitne husmødre som har fått julestria og alle husfedre som leitar forgjeves etter drøymegåva til heile familien på bensinstasjonen julekvelden kvart på fem. Så rundar vi forsonleg av med å understreke at vi ikkje er eit hår betre sjølv. Det er også ein vakker juletradisjon