Pirk og skadefryd

 

Nærlesing på jakt etter språklege sleivspark og mageplask gir utløp både for pirkelyst og skadefryd.

«Eg er sjokkert, men ikkje overraska», sa idrettsgeneralen Gerhard Heiberg ein av dei mange gongane han har måtta kommentere endå ein skandale i toppidrettsmiljøet. Sjokkert er det vanleg å vere i media. Veldig få innrømmer at dei er overraska. Lesaren sjølv må vurdere kor stort sjokket kan vere, når ein høyrer om noko som slett ikkje kom overraskande. Må ikkje eit sjokk vere plutseleg? Eller er sjølve sjokket framkalla av at noko ein lenge har visst, plutseleg har blitt allment kjent?

Gartnarar. Så konspiratorisk kan ein spekulere om språk, om det er slik ein er skapt. Og det er vi, mange av oss, anten vi no er ute etter å pirke på andre eller vi løfter vår penn av idealistisk godhug for det norske språket. Ivrige gartnarar i språkets kjøkkenhage har funne seg ei bot på Facebook kalla Språkspalta. Her blandast uthenging av språklege blødmer med lærde utgreiingar om grammatikk, godmodig skadefryd og kraftige oppgjer med spesielt ungdommens opprørande mangel på skriftleg skikk og bruk. Nokre av eksempla er lånte derifrå.

«Død metalltrommis søkes» stod det nyleg i eit bransjeblad. Vi forstår nok at eit Death Metal-band annonserer etter nokon på tromme, men det spørs om akkurat dette er det beste eksempelet på vilje til norsk i den elles anglofile rockebransjen.

Muggar. Å snakke i bilde gir farge og kraft til framstillinga. Ein kvinneleg syklist er på vegen igjen etter ein skade. No er ho tilbake med fulle muggar, skriv avisa. Vi synest vi ser det for oss. Ein kanin har blitt overkøyrt og «har blitt ille tilberedt», skriv eit anna blad. Det er eit syn vi helst ikkje vil sjå for oss.

Heisen vi av og til brukar, har eit skilt der det står «Kjøring kun med påholden knapp». Av tryggingsgrunnar rører nemleg heisen seg ikkje, viss ein ikkje held knappen inne heile tida. Sidan folk ikkje forstår meldinga, stoppar heisen oftast midtvegs fordi dei tek bort fingeren. Då trykkjer dei alarmknappen i staden. Den er i alle fall ikkje til å misforstå. Har ein arbeidd ei stund på eit offentleg kontor, kan også følgjande setning framstå som ei klar melding: «Sånn får du ei lettare oppgåve i forhold til det å sette fokus på å få til et enklare forhold til forholda». Smilefjes!

Dop. Den såkalla særskrivinga av samansette ord har fått mykje pepar gjennom mange år. Det blir likevel gjennomført med stor konsekvens blant mange språkbrukarane som elles har eit ganske kaotisk forhold til språkreglar. «Nær butikken» står det på eit klistremerke på glasdøra på ein matbutikk. Tampen brenner, men kvar er den eigentlege inngangsdøra, tenkjer vi. Inne i butikken les vi eit oppslag der det står "8 toalett ruller». Det er for gale. Her må nokon gripe inn før det blir personskade.

Vi kom over ei avis med bilete av ein kongeleg svensk baby under tittelen «Oscars dop». Nei, kjære vene, tenkte vi. I så ung alder. Heldigvis las vi om dåpen av vesleprinsen i ei svensk avis. Dermed kan prinsesse Victoria enno ei stund sove trygt om natta.

Boarding. Når vi er ute og flyg, får vi følgjande oppmoding frå flyselskapet: «Vennligst ha deres eget boardingkort klart for fremvisning». Det er klar tale og nyttig å vite i tilfelle nokon hadde tenkt å vise fram kortet til passasjeren ved sidan av.

Her i avisa kom vi nyleg over ein annonse frå eit analyse-, rådgivings- og forskningsselskap som hadde bruk for ein CEO. (Veit du ikkje kva det er, treng du ikkje søkje, men det er engelsk for adm. dir.) Namnet på firmaet er Patogen, som i følgje framandordboka er medisinsk latin og tyder «sjukdoms-vekkjande, eigna til å framkalle sjukdom».

Patogen skal ha som oppgåve å hjelpe akvanæringa med ”fiskehelse-relaterte utfordringar”. Noko seier oss at dette kan vere eit namn som kan vekkje ei viss interesse internasjonalt. Spesielt i latinske land.

God helg, likevel!

Kjetil Tandstad

Gratulerer med våren

Kom mai, du skjønne milde, syng vi i desse dagar. I morgon får vi det som vi vil.

April er berre ein lovnad det er opp til mai å halde, seiest det. Av og til må skjønne mai få hjelp av både juni, juli og august før dei våryre forventningar så nokolunde er innfridde.

Mai er månaden for lauvsprett og grønkande lier, chickelacke og lavesko, første maitog og  lønnsmekling på overtid. Det er konfirmasjon og nasjonaldag med pølser og motvind og pinsefest med bunad og blandakor.

Det er månaden då bunadsskjortene skal hengast til bleiking i sola samtidig som bøndene gyller bøane frå gjødseltanken. Lyden frå motorsager og grasklipparar skal blande seg med den kaldslege låtten hos hageeigarar som finn brunsniglar i ølbollen. No blir dei klipte i fire med kjøkkensaks av ei elles fredeleg bestemor. Ho synest at døden er ei alt for mild straff for inntrengaren.

 Hagefolket kalkar og gjødslar og brukar feriepengane på forskot for å realisere sine våte tujadraumar. Trampolinane som bles av garde i vinter, har kome på plass på plenane med spretne ungar på. Båtar og badeflåtar skal på vatnet. Veteranbilar blir trilla ut av vinterhiet. Etter månader glinsande av olje, er det tid for sjarmøretappar. Kva anna har hobbymekanikaren drøymt søtt om heile vinteren enn å ta på seg kvitskjorta og gli silkemjukt gjennom spirande natur i ein femtitals amerikanar med ei sky av blå røyk frå dei forkromma eksosrøra etter seg.

I mai skal vi som vanleg ta att alt vi har forsømt på treningsfronten. Vinterens sofaslitarar har gått på vekta og bestemt seg for å ta grep. Første steg er ein tur på Moa for å skaffe neonfarga joggesko og treningsklede, kjøpt i knappaste  laget slik at ein har noko å vekse seg mindre i. Så er det å kople på pulsteljar, GPS og øyrepluggar. Sjølvdisiplin åleine er ikkje nok, skal  vi overdøyve kroppens signal.

Mai er månaden når naturen knoppar seg og sprett ut. Som bjørk og kratt, løvetann og rosebusker og årets nye russekull. Dei sist nemnde blir meir mindreårige for kvart år. Det er ikkje berre dei sidrumpa snikkarbuksene, ansiktsmålinga  og det ustø ganglaget.  I eksamensinnspurten i mai  brenn russen sine lys i alle endar. Det avblomstra resultatet  kan vi sjå når er ute og sel russeaviser på nasjonaldagen. Slik forgår verdas herlegdom, grip vi oss å sitere, når dei unge vekslar foreldras surt oppsparte tusenlappar inn i  dyrekjøpte lærepengar.

Vi prøver å ikkje moralisere, endå vi absolutt har relevante erfaringar å kome med. Russen er ny i verda og skal gå på sine eigne smellar.

 Og kven er vel eigentleg  vi til å kritisere? Gammalt folk har eigne problem å interessere seg for. Personleg har eg vanskar med korttidshukommelsen. Og så har eg litt vanskar med korttidshukommelsen.

Kva  var det vi skulle ha sagt?  Gratulerer med våren!

 

 

 

 

Urban på bygda

Takk for påminninga om å flytte til hovudstaden så snart vi har blitt pensjonistar og frie menneske. Men det blir ikkje noko av.

Du har rett i at vi ofte har snakka  om alderdom i hovudstaden:  Vi skulle legge oss til bukkeskjegg og hestehale og tråle galleri og antikvariat. Vi skulle gå på teater, kino og opera og vere glade fans på første benk når jamaldringen vår Bruce The Boss kjem på turné. Vårt vaksenliv  skulle avsluttast som vi  byrja det: som urbane  livsnytarar, no også med pengar til billetten.

 Kost-nytte. Men no, når vi endeleg snart kan rive oss laus frå bygdelivet, står det klart for oss: Det blir ikkje noko av.  Det er slett ikkje berre gammal  vane som bremsar . Heller ikkje økonomien, trass i dei mordariske bustadprisane i sentrale strok. Etter ei usentimental  kost-nytte-vurdering har vi kome til at utkantlivet har det meste av det byen kan varte opp med. Og litt til.

Det er ikkje lenger by og land, mann mot mann, som i gamle dagar. No er vi av same ulla. Vi er kopla opp mot det same internettet. Dei siste filmane frå Hollywood treff våre ramnekrokar akkurat like tidleg som Saga og Klingenberg i Oslo sentrum. Vi les dei same nettavisene og ser dei same You Tube-klippa. I vår dagar drikk kristenfolket på bygdene vin til maten og har eit avslappa forhold til sine skilte, sambuande eller homofile born. Anten vi bur i by eller bygd, blir vi like forarga over han med gulrotsveisen og dei små hendene som kanskje skal bli president  i USA.

Verv. Men tenk på debattane på Litteraturhuset og alle dei spennande organisasjonane, lokkar du frå hovudstaden. Då veit du ikkje at sjølv dei minste kommunane på våre kantar har eit organisasjonsliv  som ein mellomstor by. Det er dei same Tordenskjolds soldatar som held dei i gang. Dei er  til døden trøytte av tilliten dei aldri blir kvitt. Innflyttarar  blir tekne imot med opne armar, berre dei tek på seg eit leiarverv. Det er klappjakt på musikalske mannfolk . I vår vesle fjordarm er det tre store blandakor. Tiltakssame altar og sopranar viser både kløkt og kløft når dei er ute for å kapre bassar, som alltid er mangelvare. Nokre let seg verve og angrar ikkje. År etter år står dei der i bakre rekkje og brummar, forkjælte av damene og  under omsorgsfull rettleiing av dirigenten.

Så er det også dei enkle ting:  Hus med hage rundt og naust med eigen båt. Du har ofte skrytt av ditt smale fjordgløtt mellom naboblokkene. Her hos oss er det utsikt i widescreen gjennom stovevindauga. Såpass må det nesten vere, synest vi.

 To av ti. For det er mykje vakkert å sjå på. I følgje ei fersk kåring ligg to av verdas ti på topp vakraste stader her på Sunnmøre. Både Ålesund og Geiranger er med på lista. Og kva har no Geiranger, som ikkje vi har, anna enn trafikkaos på land og sjø, spør nabobygdene.

I desse naturfagre bygdene kan du køyre privatbil med tilnærma godt samvit. Ingen kan krevje at du skal greie deg med eit kollektivtilbod som knapt eksisterer. Vi har garasje til bilen og vi er vane med å finne parkering der vi kjem. Vi kan gjerne forlate bilen ulåst. Kriminaliteten  er  liten og oversiktleg. Det har nok hendt at nokon har rana ein  kiosk eller ein bank og fått lensmannen etter seg, men biljakta stansar gjerne på ferjeleiet. Har ferja lagt frå land, ringer lensmannen til skipperen og bed han gjere  vendereis. Slikt får ryktet til å spreie seg i fagmiljøet: Det er tryggast å vere forbrytar i tettbygde strok.

Hytte.  Du skal vel på hytta på Hafjell som vanleg i påska.  Det er berre eit par timars køyring. Ikkje for å skryte, men sjølv har vi  berre  eit  kvarter til skitrekk og dobbeltspora løypenett. Går ein den vanlege løypa, men mot den  vanlege fartsretninga ein vanleg søndag, får ein sagt  hei til  halve bygda i løpet av eit par timar. På bygda er det langt til naboen. Her dreg ein  til fjells for å vere sosial.

 Hytte har vi aldri skaffa oss. Når påska kjem,  slår vi av varmepumpe og taklys og fyrer i peisen frå morgonen av. Om kvelden  hentar fram ein osande parafinlampe for stemninga si skuld.

Skål for ei kortreist påske!

Sunnmørsposten 26.03.16 (påskeaftan, berre på nett)

Bjørkeborkebeinarar

Mobbing og morgontrøytte ungdommar er ikkje noko nytt under sola.

Vinterferien er her. Endeleg kan skuleungdommen få sove ut. Og svevn treng dei. Skuleresultata blir truleg betre om vi ikkje tvingar dei til å bryte seg opp til skulestart klokka halv ni. Ein time eller to ekstra på øyret kan gjere underverk, meiner forskarane. Men i vinterferien kan alle med ungar sjølve sjå at vi her har vi ei med ei naturlov å gjere: Ungdom som ikkje må opp, står ikkje opp. Og dei er alltid veldig morgontrøytte, same kor seint på dag det lid.

Grunnlaus. Vinterferien er like unødvendig som haustferien. Eller potetferien, som dei sa den gongen det var eit visst poeng med ei friveke om hausten. Dette skriv kommentatoren Jan Erik Snoen. Utspelet fekk full klaff og hausta lesarstorm - frå lærarar, elevar og foreldre. Mange og lange feriar er tvert om av det gode, hevda pedagogane. Og foreldra stemmer i: Når skal elles familiefolk kome seg til Syden om vinteren?

Stemninga blant historielærarane er også lys før vinterferien. Filmindustrien arbeider for dei. Actionfilmen Birkebeinerne går på kino. Filmen skildrar den farefulle ferda frå Borg til Nidaros for ein flokk uflidde menn med never rundt leggene og ein baby under pesken. Babyen var kongsemnet Håkon Håkonsson, som baglarane ville ha livet av. Filmen skildrar sverdkamp og halslaus laussnøkøyring i rasfarlege brattheng. Når dei skjeggete heltane i tillegg viser omsorg for eit knusbedårande kongsemne, er appellen brei og likestilt. Historikarane himlar nok litt med augo over at birkebeinarane er velmeinte og humane norskpatriotar, medan baglarane er teikna som svikefulle papistar som har selt seg til danskane. Men skit på. Ein må svelgje nokre kamelar for at elevane skal få eit aldri så lite inntrykk av den urolege perioden vi kallar borgarkrigstida (1130 – 1240) og som historielærarar elles må hoppe lett forbi.

Mobbeprogram. For dei må bruke historietimar på skulens anti-mobbeprogram. Skuleungdommen mobbar nemleg kvarandre utan stans. Det var naturlegvis like gale i borgarkrigstida. Ikkje berre tok dei ustanseleg livet av folk. Dei sette også stygge namn på kvarandre.

Det er ei fattig trøyst at det var like gale før, men kanskje kan vi bruke historia til å lære av: Vi kan ta utgangspunkt i dagens dato 20. februar. Dette var truleg dagen for slaget på Re i 1163 - vel førti år før den strabasiøse turen med kongsemnet. Han som vann var Erling Ormson. I ungdommen hadde han vore ein tur til Middelhavet for å sjå Roma, Konstantinopel og Det heilage land. Ved Sicilia vart han ute for arabarar og fekk eit sabelhogg i halsen som gav han varig mein. Meir skulle det ikkje til før han resten av livet måtte gå under namnet Erling Skakke.

Kongedrap. Erling Skakke var mannen som tok livet av de nyvalde kongen Håkon Herdebrei ved Sekken. Han var formyndar for Inge Krokrygg. Då han gifte seg med dottera til Sigurd Jorsalfare, viste det seg at ho hadde eit barn frå eit tidlegare forhold med Sigurd Munn, ein kar som Snorre framstiller som ein sjarmør med eit misdanna munnparti, moglegvis hareskår. Stesonen som Erling Skakke fekk i hendene, hadde også blått blod i årane. Han kunne bli ein konkurrent om kongetrona. Erling Skakke såg ikkje anna råd enn å late han bli hengd ”som ein kråkeunge” i Bergen.

Oppgåve: Kva kan nedsetjande kallenamn og lytehumor ha hatt å seie for arvefølgjestriden i borgarkrigstida? Grei ut.

Kjetil Tandstad

Par i januar

 I mørke og magre januar skal vi knipe att augo og tenkje på nasjonens beste.

Det er som det brukar vere på denne tida av året. Kakeboksane er tomme. Skinke og laks og julemenner skal trimmast bort i løpet av årets første månad. Vi har  skamlaust skjemt bort oss sjølve og kvarandre. Kvar gledesstund vi har hatt, betalast skal med trim og vegetarbiff og raspa gulrot til middag.

Også i politikken skal vi no svi for vårt tidlegare lettsinn. Kommunalministeren har i eit par år reist landet rundt for å selje sin ide om større og meir berekraftige kommunar. Han har ikkje lagt skjul på at han vil spleise flest mogleg og særleg dei små. Derfor var også ministeren uvanleg  spandabel med pengar til grønsak-dip og fruktfat for å stimulere til samrøre og legge grunnlag for mogleg romantikk. Som kjærleg far lova han at det ikkje var snakk om arrangerte ekteskap. Han forsikra at han har større tru på gulrot enn pisk. Han  hadde eit ærleg ønskje om at kommunane skal følgje sitt hjarte og berre gå i ekteseng etter eiga vilje og vurdering.

No er hekketida snart over. 1. juli skal kommunene ha bestemt seg.  Det store fleirtalet ser alt ut til  å meine at borte er bra, men heime best. Det er betre å vere ordførar i ein liten dam, enn byrådsleiar i ein stor, synest kommuneleiinga, som er vel heime att, stinne av statlege godord og vakkert danderte gulrotrettar spanderte over Statens regulativ.

 Motsett privatlivet: I den magre kommunepolitikken er gulrota symbolet for dei gode og ikkje dei tronge tidene. No er det slutt på godsakene. Det er tid for handling, varslar fylkesmannen. Kommunane må naturlegvis gjere som dei vil, men dei bør tenkje på kva som lønner seg. Berre i vårt fylke kjem kommunane til å tape inntil 94 millionar kroner i tilskot frå staten dersom  mange av dei ikkje finn saman i løpet av første halvår.

Lokalpolitikken er ein sjekkemarknad der ein  helst går etter rikdom og  makt meir  enn etter sitt eige hjartes lyst. Eit viktig grunnlag for formannskapslovene, som vart pressa gjennom for snart 170 år sidan og som la grunnlaget for det lokale folkestyret, var å svekke makta til dei leiande klassene og overføre ho til lokalsamfunna. Det skulle bli mindre makt til konge og regjering og meir til norske borgarar. No er det først og fremst regjeringa som vil ha større og færre kommunar. For å utvikle lokaldemokratiet og gi meir makt til borgarane.

   Ordførar Eva Hove i Stordal vart stilt  i utsikt at kommunestyret hennar skulle bli erstatta av eit ”bydelsutval” om dei ville gå med i ein storkommune. Uttrykket ”bydelsutval” får det til å knyte seg i magen min, grøssa ordføraren for rundt tusen sjølvstendige stordalingar.

 Eit grøss eller to  treng ikkje vere til  hinder for eit  fornuftsekteskap for å sikre medgifta. Ho får lytte til dronning Victorias råd til dottera, som grudde seg så frykteleg for bryllaupsnatta: ”Close your eyes and think of England”. Også Eva Hove må kanskje knipe att augo og tenkje på nasjonens beste. Gulrotfesten er forbi. Pisken er vist fram. Vi har enno nokre månader på oss.

Petitsmp160116