Gudskjelovkvelden

Då er vi komne til den siste luka i julekalenderen. Vi kan la den gode julefreden sige inn over oss. Men har vi fått med oss alt? 

Omtanke. Same kor tidleg ein byrjar førebuinga, kjem denne dagen som julekvelden på kjerringa. Alt skal eigentleg vere perfekt til jul, og det perfekte høyrer ikkje denne verda til.

 Ein kunne alltid gjort litt meir og vist endå meir omtanke. Men no er dagen komen. Nokre av oss vil nok også i dag kome springande til gullsmedbutikken fem på stengetid for å finna gåva dei hadde gløymt. Ein endå meir desperat gjeng har oppdaga at juletrelysa ikkje fungerer og vil stå med foten i døra på Elkjøp og Jernia når personalet er i ferd med å gå heim. (Dei lyste fint då vi pakka dei ned i januar!) Nokre vil kome også for seint og vil med aukande panikk køyre frå bensinstasjon til bensinstasjon med eit svinnande håp om å berge jula for familien.  Total katastrofe å måtte feire jul utan lys på treet, tenkjer far og veit kven som har ansvaret. For medan Moder tenner alle lys, er det far som har ansvar for den elektriske illumineringa.

 Testen. Så viser det seg at det kan bli jul også om nokon (far igjen!) har gløymt å kjøpe mandelpoteter. Ungane likar uansett pasta best. Det er i grunnen så lite ein eigentleg treng.  Det beste i livet er gratis eller i det minste på tilbod i januar. Men for å få julefreden til å senke seg over stall og stue, kan vi ta Prøysen-testen. Han har med det vesentlege:

No har vi vaska gølvet (med grønsåpe til og med, for lukta si skuld) og vi har børi ved (eigentleg har vi ikkje bruk for å fyre etter at vi fekk varmepumpe, men det er stemningsfullt.) og vi har sett opp fuggelband ( ikkje berre det: eit heilt fuglehus med møne og veranda på eit kattesikkert stativ.) og vi har pynte tre’ (Skikkeleg eingongstre, ikkje plast, altså!).

  No sett vi øss å kvile og puste på ei stund (vi er strengt tatt ferdige, men vi går no her og flyttar på nissane) mens je rugge vogga (ok, vi har i alle fall baby-callen på), så bror din får ein blund (han har gledd seg sidan klokka fire i dag  tidleg, så han treng ein formiddagslur).

 Dra krakken bortåt glaset,  så sett vi øss og ser (Utruleg kor mange lyslekkjer naboen har fått plass til på det vesle huset sitt) og prøve finne leia der julestjerna er (Litt på tynn is når det gjeld stjernehimmelen) hu er så klar og stor (Ikkje stor nok!), du ser a over taket der hu Jordmor-Matja bor. (Å ja, det er ei litt svær ei over Statoil-stasjonen.)

 Ro ned. Det meste er i hus. Og resten er det som regel ikkje så farleg med. Gudskjelov. God julekveld!

 

Kjetil Tandstad

 

Tommeliten vil bli stor

 

Dei små vil bli store og dei store vil bli størst.  Smått er ikkje lenger godt, for i politikken er det kjøtvekta som bestemmer.

Jan Tore Sanner er på farten som parmakar, koplar eller Kirsten Giftekniv - med riset bak ryggen og pengepremie til alle som lovar å tre inn i ektestand. Kommunal- og moderniseringsministeren vil ha norske kommunar til sengs med kvarandre. Det skal vere flest mogleg under same dyne. Det skal skje så  raskt ein berre kan.

Ikkje kjærleiken. Så lenge har han tråla fedrelandet med lokking og truging, at det er i ferd med å få effekt. Det er ikkje kjærleiken som driv oss i armane på kvarandre. Vi vil berre snakke om noko anna. Det er ikkje sikkert det blir noko verre enn i dag, seier optimistane. Det er den vegen vinden bles, seier realistane. Til og med politiske veteranar, som  har brukt all si taletid på eigen navle og skulekrins, opnar opp for omverda i rein utmatting. Når kvar tek sin, må eg ta min, tenkjer ordførarane. Det er noko sårt i blikket deira og i den utstudert avslappa måten dei går på som minner om dansefestane i ungdommen. Til yngre lesarar: Det var der ungdom møttest og blei kjende før  facebook og tinder.no.

I ordførarfaktene kjenner vi att rølinga, dei fåfengte forsøka på å skjule kaldsveitten og dei  stive smila i vår generasjon når vi skulle nærme oss det motsette kjønn i full offentlegheit. Alle dei pene jentene sat ringside. Gutane skulle marsjere ledig og ubekymra med nygreidd sleik over eit endelaust dansegolv for å by dei opp. Vi hugsar det keitete bukket og alle katastrofane vi frykta kunne skje. Som at ein vart demonstrativt oversett. Eller avvist, eller håna framfor ei fnisande jenterekkje: Danse? Berre begynn du, guten min. Eg kjem om ei lita stund!

Speeddating. Slik kjennest det nok også for ordførarane som driv speeddating med konkurrentar og gamle fiendar. Dei prøver å gløyme dei tapte slag i fylkestinget. No smiler dei med alle tennene og held dørene opne for kvarandre på veg inn til lange middagar og fortrulege kaffislabberas. Det blir sondert og spandert i alle retningar. Alle er på jakt etter den mest attraktive partnaren. Det gjeld  å vere frampå, vise sjarm og handlekraft. Den største tabben ein kan gjere, er ikkje å bestemme seg før dei annonserer dei tre siste. Då er det alltid for seint og ein innlandskommune kan stå att med valet mellom evig ungkarsstand eller tvangssamanslåing med ein gjeldstyngd øykommune utan fastlandssamband.

 På denne sjekkemarknaden nyttar det ikkje å tenkje på utsjånaden. Her gjeld det å finne dei som er i minst mogleg økonomisk krise. Skulle ein finne ein kandidat som er opplagt på eit sprell, veit ein at tante Robek sit på galleriet. Så mykje som prøver ein på ei tilnærming som ikkje skal munne ut i fullt ekteskap, er fylkesmannen på pletten og set begge partar under administrasjon.

Store nok? Smått er ikkje godt nok lenger. Dei små vil bli store og store vil bli størst. Ingen kan seie om vi ein gong blir store nok. Kanskje ikkje ein gong når alle kommunar i Noreg ligg i same ekteseng. Stortingspresident Olemic Thommessen er nummer to på den norske rangstigen. Berre Kongen er over han.  Når Kongen står på slottsbalkongen på 17. mai og vinkar i flosshatt, vinkar president Olemic i bunad frå stortingsbalkongen litt lengre nede i bakken. Likevel er han ikkje heilt fornøgd.

Sjølvstende. Nyleg stod han fram og meinte at Noreg skulle gi opp sitt sjølvstende frå 1814 og 1905 og bli ein del av ein ny fellesnordisk forbundsstat. Alle fem nordiske landa skulle få felles parlament og regjering. Det ville plassere oss blant dei 10 - 14 største økonomiane i verda. Vi ville bli ein maktfaktor i EU. Det ville gitt oss plass rundt bordet i maktklubben G-20, seier Thommessen.

 Slikt er noko ein norsk Tommeliten aldri kan håpe på.

Kjetil Tandstad

Selfies i stein

 

Det går i  selfies og skrytebilde. Vi vil alle bli elska og hugsa. Men kvifor satse på flyktige media, når ein kan hogge sitt ettermæle i stein.

Det var ein gong det kosta litt å bli kjendis og helt. Ein av dei som kjempa på Stiklestad drog pila or brystet så slintrene følgde med og overleverte  den lakoniske replikken: ”Godt har kongen fødd meg, feit er eg enno om hjarterøtene”. Han døydde naturlegvis like etterpå, men sikra sitt ettermæle. Han fekk ry som ein tøffing og  fekk spalteplass hos Snorre. Det gav han heltestatus i tusen år.  

Karsleg. For tusen år sidan skulle ein døy med ein karsleg spøk på leppene. I dag står vi gjerne fram i media og klagar over våre skavankar. Det gjer ingen ting å ha pinlege sjukdommar, berre vi kjem på TV. Kveldane brukar vi til å publisere skrytebilde av oss  sjølve på fjelltoppar og dyre restaurantar. Ikkje akkurat for å framheve vår person, men for å dele våre gode opplevingar med våre medmenneske.

Å dele er raust og dessutan sosialt. Den  folk ikkje veit om, eksisterer nesten ikkje.  I mediesamfunnet må vi sjølv skape blest om vår ringe person. Vi  klappar andre på skuldra og blir klappa igjen. Men kvifor berre på  facebook og twitter – desse flyktige media med innhald som løyser seg opp i den blå luft så snart du har logga deg av. Vi veit jo at manns minne er sånn cirka fjorten dagar og endå mindre for alt dette som berre flagrar fort forbi.

 Solid. Men  gravsteinar er solide saker. Det som er skrive der, blir ståande. Dei  er korkje avhengige av nettiltgang eller 4G.  Er ein framsynt i testamentet, kan ein betale for steinen langt inn i framtida. Her kan vi  utan å bli motsagt oppsummere våre liv og ytre oss slik at komande slekter ikkje gløymer oss.  Men då må ein kome på noko meir minneverdig å skrive enn takk for alt og kvil i fred.

Den svenske forfattaren Fritiof Nilsson, Piraten blant vener, skreiv blant anna den klassiske boka Bombi Bitt og jag. Det gjekk litt opp og ned for han i livet. Men han sikra effektivt sitt ettermæle ved å bestille følgjande tekst på gravsteinen: ”Her under ligg oska av ein mann som hadde for vane å utsetje alt til neste dag. Men på sitt siste  forbetra han seg og  døydde verkeleg 31. januar 1972. Det skal alltid vere friske blomster på grava hans. Det er nokre som set pris på ein god replikk.

Siste ord. Inskripsjonen på gravsteinen er ein god metode for dei som vil ha  siste ord. Det er ingen dårleg ide å få sine ord hogne i stein. Nokre gravskrifter må vere forfatta anten av ganske vondsinna pårørande eller ganske romslege avdøde. Den norskdanske diktaren Johan Herman Wessel – han med dei skeive støvelhælane – dikta knusande gravskrifter som dette over sine vener: Her ligger Walt. Han gjorde malt. Det var alt.  Smededikta hans skal vore laga i  kjærleik, blir det hevda. Er det same tilfelle med den som formulerte orda over han som fekk si dramatisk endelykt i Det ville Vesten, var det endå betre skjult: ”Here lies Lester More/four slugs from a 44./ No less, no more.

”Minneverdige  er også  orda over ein mann som hadde reist mykje i livet og som fann kvila på ein irsk kyrkjegard. ”Been everywhere else”. Han var kanskje gammal og mett av dagar. Men også litt nyfiken over kva som venta han likevel. Slike gravsteinar kan ein kome til å bli i  humør av. Men nokre inskripsjonar får ein til å tenkje og undre seg.  Som på gravsteinen  over ein sokneprest med frue i Ebeltoft i Danmark som kyrkjegardsvandrarar har spekulert over gjennom mange år:

 Hun var retsindig og god mot alle. Han var et menneske. Her er det  rom for tolking. Vi vel å tenkje at var ein fin attest å få for  begge to.

 Kjetil Tandstad

 

Kortare dagar, kortare netter

 

Hausten er komen og dagane blir kortare. Det blir nettene også, viser fersk forsking.

For eit par generasjonar sidan sov vi våre åtte timar i gjennomsnitt. No søv i berre i seks. Vi har altså gått frå å sove ein tredel av døgnet til berre ein firedel.

 Så mykje for det vi alltid har høyrt: At forfedrane våre gnaura og arbeidde frå tidleg morgon til seine kvelden  og at dei berre duppa av nokre timar i sitjande stilling i dei alt for korte sengene sine før dei måtte opp og i gang igjen. No viser det seg at altså at slappfiskane drunta og sov  eit par timar meir i  døgnet enn det vi kan tillate oss i vår oppjaga tid. Og det som verre er: Dei sov sin søtaste svevn, utan så mykje som ein telefon på nattbordet og så inderleg uforstyrra av sosiale media. I åtte heile timar. Var det noka sak?

Sjusovarar. Sju timars svevn er passande for eigen del. Då skal det seiast at skilnaden på nattesvevn og den siste timen framfor TV-en stundom er reint akademisk. Slik plasserer eg meg nok trygt blant sjusovarar frå gamle dagar. Andre må greie seg med mindre: Vi fyller opp liva våre med så mange ting å halde greie på at vi ikkje rekk å sove nok. Dei vaksne sit med fjesboka. Ungane med dataspel. Kanskje har ingen generasjon vore så plaga av svevnløyse som vår, skriv  den bekymra filosofiprofessoren Arne Johan Vetlesen.

 Han åtvarar om det han kallar det døgnopne mennesket. No søv snart alle med smarttelefonen på nattbordet og ser det som si plikt å vere oppdatert på alle nye selfies som måtte kome forbi. Vår nye glitrande kvardag der vi alltid er på nett og med fleksible arbeidstider, er ikkje bra for oss. Det er på tide at vi tek natta tilbake og  brukar henne til det ho er tenkt til, meiner han.

Fleksiliv. Han er ikkje den einaste som åtvarar. Folk som søv, syndar kanskje ikkje, men dei kjenner seg utanfor.  I gamle dagar var det vanleg at ein  kom på arbeid om morgonen og var der til dei gjekk heim og var fri til neste dag. Nokre få hadde så stor tillit i bedrifta at dei slapp stemplingsuret og hadde heimekontor. I dag har nesten alle heimekontor om ein skal treng kome à jour nokre kveldsøkter eller om ein må vere heime med ungane på dagtid. Først verka den nye fleksibiliteten som ein vinn-vinn-situasjon både for sjefen og dei tilsette og arbeidstakarane var stolte over tilliten. Men no åtvarar fagforeiningane: Det er greitt å vere fleksibel, men blandar ein jobb og fritid for mykje, blir det etter kvart mest jobb.

Streik. Derfor tittar vi litt forundra etter lærarane som går til streik for å sleppe å gjere jobben ferdig på dagtid. Dei  insisterer på å halde fram med å rette oppgåver utover kveldane og ta imot telefonar frå  bekymra foreldre midt i måndagskrimmen. Den steile motparten deira, som er kommunane, tenkjer på si side motsett av andre arbeidsgivarar og insisterer på fast arbeidstid. Vil foreldre snakke med klasselærar om gullungen, får dei ta fri frå jobben og avtale time på dagtid. Når det funkar for Nav, funkar det vel også for skulane, tenkjer dei nok.

Dei om det. Nettene blir altså kortare. Det blir dagane også. Hausten er her og radioen fyrer stadig opp under vemodet over sommaren som forsvann. Sjeldan høver det betre med den melankolske songarinna Barbara Helsingius og Tove Jansons udøyelege Høstvisa: Skynda dig älskade, skynda att älska, dagarna mörkna minut för minut, tänd våra ljus, det är nära till natten, snart är den blommande sommarn slut.

 

Serendipippip!

Fugletitting er ein ting. Men kva om ein plutseleg får dilla på småfugl-sex?

 Det var ein av desse flotte, varme sommardagane. Eg sat under treet i hagen og hadde lese alle avisene eg hadde teke med ut. Det var så varmt at eg ikkje orka å gå inn for å hente meir lesestoff. Det var også for varmt til å plukke rips. Derfor greip eg avisa eg nettopp hadde sett i og bladde gjennom ein gong til. Eg fordjupa meg i ein kronikk av ein professor som gjorde greie for nye forskingsresultat om seksualmoralen til småfuglane.

Serendipitet. Det var eit tema eg aldri har visst at eg har hatt interesse av. Men sex er eit pirrande tema og fuglar er eit topp aktuelt emne for hageprat.  Den hetebølgjeframkalla latskapen og formålslaus bladinga i avisa gjorde at eg fann noko eg ikkje ante eg ville vite. Før ville vi sagt flaks eller lykketreff. No er serendipitet det aktuelle ordet: ”Ei  positiv overrasking over ei utilsikta oppdaging som blir gjort medan vi leita etter noko heilt anna”.

 Det var på denne måten at Columbus oppdaga Amerika på India-reisa si og Alexander Fleming oppdaga penicillinet fordi han fekk mygl i reagensglaset. Kolonialen vår analyserer våre kjøpevanar og tilbyr oss det dei meiner vi vil ha. Derfor får vi berre tilbod på sveitt gouda og trøtte kneippbrød. Eg kunne godt ha tenkt meg å prøve ein ny blåmuggost eller thaisuppe på boks. Men kundeanalysen til Coop tek ikkje høgde for serendipitet.

Skandale. Som altså er fenomenet som pensa meg  inn på fuglesex i sommarvarmen. Professoren kunne leggje fram oppsiktsvekkjande funn: Nokre fugleartar er trufaste mot maken livet ut. Andre artar går skamlaust  til reirs med kven det skulle vere. Dette har skjedd upåtalt til alle tider, med kvinner og born til stades. At uvesenet så grundig har vore oversett av forskingsmiljøa, er noko av ein skandale.

Fossekall, grankortnebb og naturlegvis julekortssjarmøren dompapen, er eksempel på staute familiefuglar som held seg til den smale grein og ikkje så mykje plystrar etter det andre kjønn, same kor fine dei måtte vere i fjøra. Men dette er ikkje heile sanninga. Frå før visste eg om gauken, den luringen, som legg egg i andre sine reir. Gaukungen dyttar andre ungar ut av reiret medan dei ufrivillige fosterforeldra slit seg ut med å skaffe mat. No viser det seg at blant andre lauvsongarar, låvesvaler og blåsvaler heller ikkje er til å stole på. Dei flagrar stadig inn og ut  inn av lause forhold, også om dei  held seg med ein fast partnar. Dei verste artane er så aktive på sjekkemarknaden at så mykje som kvart tredje egg er eit resultat av ein utanekteskapeleg romanse.

Plopp. Det er opprørande, tenkjer ein medan fuglelivet kvitrar meir eller mindre uskuldsreint i trekrona over oss. Med korte mellomrom tek fjørballane ein avstikkar til ripsbærbuska og ribbar det som skulle bli syltetøy til vinteren. Det har både ei god og ei dårleg side. Den gode er at stolen bær ikkje treng å plukkast. Men så seier det plopp i kaffikoppen. Syndaren er ein brungrå snittflygar på raid over hagebordet. Eg vurderer å hente fugleboka for å få eit namn på sabotøren, men det er for varmt. Det var i alle fall ingen dompap. Eg tek det for gitt at misferda er gjort av ein av dei promiskuøse. Eg er ingen moralist. Men det er trass alt mindreårige involvert.

Sperm. Forskarar ved  botanisk institutt i Oslo er for tida i ferd med å analysere 9000 DNA-prøver frå heile 400 ulike fugleartar for å få oversikt over kven som har seg med kven. Botanikarar henger seg ikkje opp i moral. Dei vil vite kvifor. Forskinga tyder så langt på at  trufaste fugleartane er kjenneteikna av høg spermkvalitet. Dei forflogne  har derimot dårleg sperm. Derfor må dei i evolusjonens namn herje rundt på sjekkemarknaden  som soldatar på helgeperm og gå til reirs med kjende og ukjende. Berre på den måten kan dei sikre seg avkom og gi slekta dei beste immunforsvarsgenane som set dei i stand til  tole ein utsvevande livsførsel.

Leppestift på snippen. Det har kanskje overføringsverdi til menneskelege forhold. Det er eit evig underskot på truverdige forklaringar på leppestift på snippen og alt for sein retur frå sommarfesten. Forklaringa frå fugleriket er kanskje i tynnaste laget. Men utruskap for å betre immunforsvaret til komande generasjonar verkar likevel  noko meir akseptabelt enn å seie at ein gjorde det fordi ein hadde lyst.

 

 

 

Stakkars kommunen

Utskjelt og uthengt, utan nåla i veggen og snart tvangssamanslått. Stakkars kommunen!

Ei av oppgåvene i ei avis er å ta imot publikums ytringar gjennom telefonen.  Nokre innspel er like årvisse som influensaen og julekvelden: Etter kvart snøfall kjem det alltid telefon frå han som  synest fortaua er skammeleg dårleg strødd. Etter kronprinsens fødselsdag er det illsinte innringarar som har lagt merke til at det ikkje vart flagga reglementert frå alle kommunens flaggstenger. Når våren er i anmarsj, ringer ho som irriterer seg over kattedrit og flagrande papir i gatene. No må kommunen lette raua frå kontorstolen og gjere noko med det! Kven eg siktar til? Den som har med slikt å gjere. Teknisk etat. Rette Vedkomande. Kva må ikkje turistane tru!

Knappe tider. Førestellinga om den rike og mektige kommunen, med tilsette som snurrar gjerandslause på kontorstolane sine, er gammal og seigliva. Men det er lenge sidan kommunar flest hadde råd til å halde seg med gatefeiar og innleigde skuleelevar til å halde kommunale  plenar fine og kortklipte. No leiger dei i beste fall inn ein feiemaskin før 17. mai og  ein beitepussar for å halde småskogen unna. Ordførarane har det så magert at dei knapt  har råd til å ha kjeda rundt halsen når dei klappar born og demente på hovudet. Elles står dei i sekk og oske i den forhutla ordførarkøen framfor regjeringskontora for kanskje å få snakke med ein statssekretær. Draumen er å kunne kome heim med nokre ekstra kroner til asfalt eller omsorg. Det er alltid von i hangande snøre.

Hangande hovud. Men ikkje i hangande hovud: Den som har vore innom eit budsjettmøte i kommunen, vil vite at det er nakne nauda som rår. Dei kromglitrande suvane på parkeringsplassen utanfor står i grell kontrast til armoda i kommunestyresalen. Representantane prøver å halde på verdigheita. Sanninga er at dei beste kommunehovud som folkestyret kan oppdrive, står under administrasjon av stat og fylkesmann.

 Eigedomsskatten er halmstrået som ålesundarane klamrar seg til for å få budsjettet i balanse. Dei er også under press for  å selje sin indrefilet av ei forretningstomt til utfordrar nummer ein for den sunnmørske møbelindustrien – det blågule IKEA - for å få pengar i kassa. Dei satsar elles på å krevje både  inn- og utgangsbillett av alle som er innom det nesten avfolka bysentrumet. Tanken er at ein firefelts motorveg til Moa  er det som skal til for å få folk og butikkar til jugendbyen.

Hengemyr. Sal av indrefilet er også freistande for nabokommunen Sykkylven. Her er det Rema 1000 som er mogleg kjøpar og  mogleg frelsar av det lokale sjølvstyret. Den kommunale armoda er stor,  men her er det  ingen planar om eigedomsskatt. Sykkylvspolitikarane held  den blå-blå fanen høgt og  satsar på manna frå himmelen.  Nyleg sa kommunestyret foraktfullt nei til ni millionar rett opp  i handa frå ein lett angrande Nordea-bank. Sykkylvingane meiner dei har krav på endå meir for tort og svie. Storbanken sende nemleg  for nokre år sidan sine glattaste seljarar til bygda og fekk truskuldige lokalpolitikarane med på ein renteavtale som skulle  gi kommunen gull og grøne skogar. Det vart i staden ei økonomisk hengemyr som tappa kommunekassa for mange tital millionar kroner.

Sekk og oske. No må dei folkevalde spørje Robek om lov før dei kan bruke pengane dei ikkje  har. Slikt  er ikkje  det beste drivstoff for lokaldemokratiet. Politikarane fortvilar og ordførarane blir stive i maska av all smilinga dei må drive med for å halde motet oppe

 Den mest aktuelle utvegen no er å slå saman kommunar og driftsunderskot. Større avstand til rådhuset og færre men betre betalte politikarar gjer klaging mindre attraktivt og reduserer politikarkranglinga. Kort sagt: Meir lokaldemokrati for pengane.

Kjetil Tandstad

 

Viking eller veiking

 Viking eller veiking? Tøff eller berre tøffelhelt? Det norske sjølvbildet er uskarpt – 200 år etter Grunnlova.

17. mai er over.  Vi har inhalert ekstra doser med nasjonalkjensle sidan nyttår. Grunnlovsjubileet kjem nok til å halde fram til neste nyttårsdag, men no kjem turistane for ikkje å snakke om svenskane og polakkar som skal servere og vaske for dei. Norske fjordar gir gjenlyd av framande talemål. Det er høgsesong for inkludering og gjestfridom.  Vi spør både betalande gjestar og underbetalte gjestearbeidarar like ut om namnet og kvar dei kjem ifrå. Så kjem det mest  interessante: Kva synest dei eigentleg om Norge og nordmennene?  Heilt ærleg altså!

Fanatisk positivt. Dei typiske nordmenn eg har møtt er fulle og snakkar fanatisk positivt om landet sitt, seier Sandra frå Latvia til studentavisa Peikestokken i Volda.  Veldig aktive, veldig stolte og veldig korrekte, dessutan blonde, høge og kledd i sportsklede, seier Michal frå Slovakia.

Studentavisa smiler oppmuntrande og spør fleire: José frå Cuba likar alle er på same nivå reint politisk, også Kongen. Du treng heller ikkje seie herr og fru til folk. Cassian frå Tyskland synest det er karakteristisk at nordmenn går på fest med plastpose frå Kiwi. Spanjolen Luis synest at det er påfallande at nordmenn går på tur i fjellet etter dei er åtti år medan franske Marie finn nordmenn reserverte og blyge, men når du har fått kontakt er dei skikkeleg triveleg. Vi tilgir storsinna den der med Kiwi-posen. Dette er jo trass alt i studentmiljøet. Skikkelege nordmenn har kake og treliters vinboks i kvar si rosemåla tine. Vi likar å ta vare på tradisjonane.

Smålåtent. Det er  noko smålåtent over norsk kultur. Skal det skrytast, vil vi i alle fall ikkje gjere det sjølv. Vi er framleis litt skjemde av  Gro Harlem Brundtland, som sa at det var typisk norsk å vere god. Ivar Kinn skal ha all ære for å ha teke brodden av det: Det er godt norsk å vere typisk, parerte han.

Det er klart det mange som har meint mykje om landet og innbyggjarane. ”Et land mindre forferdelig enn eg hadde forestilt meg”, noterte målaren Claude Monet. Han var i det minste på glid etter norgesturen. ”Næsten hver berørelse jeg er kommet i med disse folk, paa et par undtagelser nær, har vært mig ubehagelig”, skreiv den danske eventyrforfattar H.C. Andersen. Han får meine det han vil. Vi elskar framleis historiene om Tinnsoldaten og Den stygge andungen. Danskane har alltid vore litt store i ord: Adam Oehlenschläger karakteriserer nordmennene som eit  ”stolt og herlig Kæmpefolk”. Det er no mon i mindre.

 Gode poteter. Nina Witoszek-Fitzpatrick kom som flyktning frå Polen for ein mannsalder sidan og har gjort det til ein karriereveg å fortelje nordmenn korleis dei ser ut utanfrå. Ho meiner vi ser lykkeleg ut og at vi har grunn til det, men at vi også har ein tendens til å ta lykka for gitt: ”Gud har eit betre auge  til nordmenn enn nordmenn har til Gud” observerer ho. Danskfødde Lone Klem, professor i Oslo, har også budd blant oss  ei stund: ”Det verste med Norge er at de trur de har så gode poteter”, seier ho.

Den siste observasjonen  varmar vårt nasjonale hjarte.  Skulle vi ikkje vere stolte av vår Beate og Kerrs Pink? 

Det var potetprestane som spreidde sann opplysning blant nordmennene. Og det var potetene som gav oss  raspeballen og akevitten.

Politisk ukorrekt. Men no – 200 år etter Grunnlova – er det ikkje like lett å slå seg på sitt bryst over

nordmannens veremåte: Før kunne ein seie ting som: «Pigers Sko at kysse/Pattebarn at bysse/var ei Nordmands Vis;/Med en halv afhuggen Hage/sin Venindes Kys at tage/det var Nordmands Vis.» I dag er dette svært lite politisk korrekt på fleire måtar.

Så mange spørsmål, så mange sprikande svar: Har den klassiske norske helten  med blått blikk og

bjørkenever rundt leggene rett og slett fordampa i det moderne samfunnet? Eller har han alltid berre budd i  bøkene? Kvar etterlet det i så fall oss ? Er vi berre som alle andre? And that’s it?

Kjetil Tandstad

Mitt sitt og ditt sitt språk

 

Vestlendingen har alltid vore oppteken av mitt sitt og ditt sitt. No følgjer resten av landet etter.

Vestlandet veks, sjølv  om nordmenn flest ser ut til heller å ville bu dyrt og trongt i  hovudstaden enn romsleg og billeg i vest. Vi som held til her på kysten, skøyter på  sjølvtilliten ved å hevde at det er her dei  verkelege verdiane blir skapte. Og slik vil det bli også i framtida, likar vi å tru. Det er her hos oss at stormen ruskar og riv og storbåra bryt. Det er ein ressurs å rekne med når vi skal erstatte olje og gass ved å gjere ei overflod av naturkrefter  om til tamme og fornybare kilowatt.  

Lita tid. Vi som bur her på kysten, har tenkt å bli verande. Derfor har vi lita tid og mykje vi skal ha gjort. Det første som må skje er at ferjene må bort. Ingen ting er så lite produktivt som å vente på ferja. Når vi  ikkje ryddar og jamnar og kablar og legg rør gjennom gjenstridig  norsk natur,  har vi  hendene fulle på heimebane. Moderne oljeturnus gir romslege friperiodar då vi kan få utløp for vår tiltakslyst. Vi heidrar våre forfedrar ved å rive dei grå stovene deira og erstatte dei med kvite villaer med blondekant og hollandsk pannestein. Etter kvart sper vi på med  grillhytter og gjestehus og garasjar og naust med loft. Ein kan aldri vite - ein kan få slekta på overnattingsbesøk. Dessutan er det  alltid godt å vite at både suven og cabincruisaren står trygt under tak i stormbyene.

Ei banane. Hus og heim og pengar i banken gir sjølvkjensle og sans for det heimslege. Det er slutt på at vestlendingen sat  audmjukt på vonde stolar i gymsalen når Rikskonsertane eller Riksteatret reiste kysten rundt og delte ut naudrasjonar med finkultur. No er vi sjølvhjelpte. Vi bookar sjølv våre songstjerner og våre TV-kjendisar frå øvste hylle og vi har flotte kulturhus å ta imot dei i. Men ingen skal kome her og seie eit einaste vondt ord om lokal kultur eller dialekt. Seier vi  ei appelsine og ei banane, vil vi også ha retten til å skrive det. Det skulle berre mangle! Dei siste vi vil ha språkleg råd frå, er slike med mastergrad og raudpennar. Ingen skal kome her og kritisere oss for at vi er oss.

SMS- og facebookspråket er brei dialekt og ingen prøver lenger  å imponere filologar og byfolk med grammatikk. Og i vest Bergen er i stadig større grad Byen, sjølv om laget ikkje alltid er Brann. Den bergenske skarre-r-en et seg sjarmerande og freidig både nordover og sørover. No skarrar dei både i Florø og Måløy. Fosnavåg og Ulsteinvik står for tur.

Garp. Her på våre kantar er det grunnfest i folkemålet å bruke den utskjelte garpegenitiven. Det vil seie at vi i staden for å snakke om Oles bil og gryta hennar mor heller snakkar om mitt sitt hus og naboen si skranglekasse.  Å snakke slik, er å bruke barnespråk, har norsklærarane fortalt oss i hundre år, men utan at det har gjort særleg inntrykk på oss. Dessutan har det vore unasjonalt. For dette er  genitivsformene vi plukka opp frå hanseatane - eller garpane, som vi nedsetjande kalla kolonistane i Bergen.

 Denne hanseatiske måten å uttrykkje kven som eig kva, kom frå plattysk og har prega språket her i vest i meir enn fem hundre år. Like lenge har skriftlærde  gjort sitt beste for å få bukt med uvesenet.  Men no breier fenomenet seg  austover og langt inn i akademia. Framleis kjempar språkskribentar som Per Egil Hegge og Lars Aarønes tappert mot garpespråket, men i Språkrådet har dei gitt opp: ”Det er framleis mange som synest det verkar barnsleg og lite elegant, men det er ei smakssak”, seier ein forsonleg seniorrådgjevar Dag F. Simonsen til Bergens Tidende.

 Vestlandet veks.

Kjetil Tandstad

Lange fingrar i lommene

Lange fingrar i lommene

  Vi skulle så gjerne ha handla med folk som vil oss vel.  Men dei vil berre i bukselomma på oss, heile gjengen.

Du har sikkert lagt merke til det: Når du skal betale kredittkortrekningar, er rekninga aldri på det du skuldar, men for eksempel berre på ti prosent av summen du skal betale. Det er gjort av eit godt hjarte for å gi oss større  økonomisk  fridom i kvardagen, seier reklamen. Nå ja, effektiv rente på kredittkortgjeld er nærare 30 prosent.  Då er det lønnsamt å få kundane til å ta opp lån dei ikkje har bruk for. Vi for oss korleis dei har streva med ordlyden, så det skal vere enkelt å blingse på sluttsummen. Tilbodet om utvida kredittramme utover dei vanlege 75.000 kroner, er det derimot ganske umogleg å blingse på.

Dyre råd. I gamle dagar gjekk ein i banken og fekk gode råd. Då vart ein fortalt at gjeld er dyrt og at det beste er å tene pengane før ein brukar dei. No blir vi inviterte inn i nesten folketomme banklokale ein gong for året av vår personlege rådgjevar. Han spanderer kaffi og fortel oss at vi har alt for lite lån. Å vere gjeldfri er å kaste pengar ut gjennom vindauget. Kvifor ikkje refinansiere huset og kjøpe ny bil eller eit husvære i Spania? Om vi då ikkje vil prøve eit skandalisert kreativt spareprodukt – no nysminka til det ukjennelege.

Norske gjeldsseljarar er framleis eit hakk meir truverdige enn dei rause tilboda på dårleg engelsk om 4,5 millionar britiske pund rett på konto i byte med enkle kontoopplysningar. Men også forretningsmoralen blir internasjonalisert. Norske forretningsfolk lærer i skulen dei går i. Stadig oftare blir vi spurde om sivilstand og hobbyar, inntekt og  handlevanar og vår private e-postadresse når vi handlar. Følg oss gjerne på Facebook, seier dei. Slik  konkurrerer dei om å byggje den store Vi-kjensla. Når produkta er identiske, er det logo og fargen på gullkortet som varierer.

 Overberande. Så langt har underteikna sett overberande mellom fingrane på dei i grunnen ganske sleipe forsøka på å lokke oss ut på den økonomiske glattisen. Men ved nyttårsleite var rekninga frå Statoil plutseleg full av internasjonale flyreiser med Lufthansa og Air China, endå vi knapt hadde vore utom Storfjorden. I løpet av den etter kvart  omfattande telefonkontakten med selskapet, var eg så fri å seie frå om at heretter ville eg ha rekning på akkurat det eg var skuldig og korkje meir eller mindre. Ei litt oppgitt dame på kundeservice fortalde meg at det diverre ikkje mogleg, sjølv om det var mange som bad om det. Det er company policy!

Kalender-pris. Ein runde til andre kredittkortselskap avslørte at denne utspekulerte ordninga er company policy også der. Så mykje for konkurransens utjamnande kraft. Norske bensinkjeder tener langt betre enn dei svenske. Bensinen vår er prisa mykje høgare måndagar og torsdagar. Det er det naturlegvis ingen aktverdig grunn til anna enn å få folk som har anna å tenkje på, til å handle bensin til overpris.

Slik blir vi tekne ved nasen i alle endar av bensinkjøpet. Det er lenge sidan idealet om at kunden alltid har rett. No er parolen at det må vere lov å prøve seg. Er kunden dum nok til å gå i fella, kan han berre ha det så godt.

 Kjetil Tandstad (Smp 22032014)

Lyset som blendar

 Ikkje for å vere mørkemann., men no har vi hatt lysfest sidan november. Det er jammen på tide at  moder sløkkjer alle lys, så kvar ei krå blir mørk. Vi har faktisk ein stjernehimmel der ute.

Som alltid når mørkret tetnar rundt oss om hausten, tenner vi nordbuarar opp eld. Vi vil ha telys på alle bord og fyr på peisen. Vi set stearinlys i alle vindaugskarmar  og monterer lyslekkjer kring mønekam og gesimsar. Det har glitra i illuminert julepynt sidan november. Det er slik vi vil ha det. Men no er det nok.

Himmelhol. Stjerner er eigentleg små hol i himmelen der lyset slepper gjennom, trudde vi ein gong. Etter kvart har vi forstått at verdsrommet er meir eventyrleg enn som så. Lyset har alltid vore symbolet på den gode krafta som har halde mørkemaktene i sjakk.  I mørkret lurer alle vonde vetter. Lyset får troll til å sprekke. Lys er  kunnskap og vennskap og  optimisme. I mørket bur vankunna og overtrua.

 Det er betre å tenne eit lys enn å forbanne mørkret, seier vi gjerne. Det meiner nok  joggarane også, som spring med hovudlykter med lysstyrke nok for ein heil stadion. Dei lyser opp fjellsida, men likevel ser dei  ikkje ei hand for seg utanfor lyskjegla. Nattsyn er for  jegerar og innbrotstjuvar. Og kanskje nokre få romantikarar og enkelte stjernekikkarar.

 Vi kan ikkje få nok lys i mørketida. Kvar einaste ny lysmast blir feira og vel motteken. For lys gir ungane våre ein tryggare skuleveg og sikrar oss mot å snuble når vi trimmar. Vi gleder oss over den nye LED-teknologien som gir oss lyspærer som varer lenge og er billige i drift.

Glorie. Men alle dei kunstige lyskjeldene blendar oss så vi ikkje ser det lyset som er lengre unna. Lyshavet vi lever i har også sine mørke sider. Vi må spørje:  Når såg du ein stjernespekka natthimmel sist?

For å ta rolla som lysesløkkjar ei lita stund: I USA  kan berre ein tredel av innbyggjarane sjå Mjølkevegen frå der dei bur. I Europa er det berre halvparten av oss som kan sjå galaksen vi er ein del av med berre auget.

 Vitskapsmannen Albert Einstein  kalla den stjernestrødde Mjølkevegen  så poetisk for skapinga sin helgenglorie. Sidan den gong er store delar av glorien falma. Frå Europa kan ein no i gjennomsnitt sjå rundt 450 stjerner på himmelen, når forholda ligg til rette for det. For femti år sidan kunne vi sjå ti gongar så mange.  Sjølv i det ganske tynt folkesette Finnmark klagar dei over at det har blitt vanskeleg å finne stader dei kan sjå nordlyset. Der er alltid  ei veglys  eller ein lyskastar som tek luven av den flammande himmelen.

Alt dette kunstige lyset skape problem for eggleggjande skjelpadder i Florida, les vi. Nåja, dei om det. Det kan vere andre på strendene i Florida som får problem med å orientere seg viss det er stupmørkt.

Verre er det  at alt for mykje kunstig lys på oss tidlegare holebuarar kan gi helseplager og at lysforureininga i følgje enkelte forskarar kan påverke produksjonen av hormon som melatonin og østrogen. At det går på hormonane laus er velkjent frå litteraturen og mange har  kjent  det på kroppen: Det er ei kjend sak at det ikkje blir same dreisen over romantikken i lampelys samanlikna med å gå hand i hand i måneskin  under ein stjernestrødd  himmelkvelv.

Kjetil Tandstad

Petit 11.1.2014, Smp

Dei olympiske sengeleikar

Ingen ting får meir fart på emosjonane og sel fleire aviser enn dampande, uansvarleg sex. Eller rettare: Praten om det.

Vi var ikkje åleine med å heve augnebryna då vi snubla over følgjande  tittel i ei avis:” Prester bedre i senga.” Ja, ja, tenkte vi. Stillaste vatn har den djupaste grunn. Då vi las vidare, forstod vi fort at overskrifta ikkje slo fast noko faktum. Tittelen var meint som ei oppmoding. Dermed var vi tilbake til start. Vi veit framleis ingen ting om kva prestar kan prestere under dyna.

Syndelivet. Ikkje det at vi har noko med det, heller. Men sex lokkar lesarar, same kor irrelevante opplysningane kan vere. Vi meiskar oss i sidesprang og kjendisskilsmisser. Vi hoppar frå det eine tvilsame sladrebladet til dei minst like tvilsame nettstadene for  å få siste nytt om det glitrande syndelivet til dei rike og vakre. Det engasjerer like mykje, anten vi tek avstand frå lauslivnaden eller berre er misunnelege.

Derfor kasta også underteikna seg begjærleg over ein omfattande artikkel som gjorde  eit kraftig nummer av at katolikkar er meir aktive i senga enn protestantar. 68 prosent av papistane har seg eit nummer minst ein gong i veka. Det er tolv prosent meir enn gjennomsnittet for ikkje-katolikkar. 64 prosent av katolske kvinner kallar seg sjølve seksuelt leikande. Berre 42 prosent av ikkje-katolske kvinner ville seie det same. Protestantar som er gifte med katolikkar, har ein halv gong meir sex enn dei som er gifte med ikkje-katolikkar.

Cojones. Det er amerikanske forskarar som har funne fram til dette. Katolske prestar og munkar skal i prinsippet leve i sølibat. Det skulle jo dra gjennomsnittet ned og gi protestantane ein fordel. Katolikkane ligg likevel eit sengehesthovud framfor oss i konkurransen.  Er det dei varme nettene og/eller det vidkjende latinske temperamentet som gjer utslaget? Eller har katolikkar rett og slett berre meir cojones?

Lærde sosiologar og religionsvitarar let seg ikkje be to gonger om å forklare: Katolikkane ser på kroppen og verda som grunnleggjande god. Skriftemål og fire Pater Noster tek brodden av synda. Derfor kan dei handfritt og lykkelege kaste seg ut i nye erotiske eventyr utan vidare anger og ruelse. Protestantar på si side meiner derimot at dei er grunnleggjande syndige og bør ha dårleg samvit frå fødselen av. Det hjelper lite å melde seg ut av statskyrkja. Mørkemannssynet følgjer  med som nissen på lasset langt inn i Humanetisk Forbund.

Sengeleikane. Vi her oppe i nord ligg altså tolv prosent etter i dei olympiske sengeleikane, endå så frimodige vi har ord på oss for å vere. Det blir ingen pallplass av slikt. Vi kompenserer med å tene pengar og samle medaljar i dei olympiske vinterleikane i Sotsji.

I dei teoretiske øvingar, altså å snakke og lese om sex, ligg  vi betre an. Vi nasar frimodig i kjendisars romansar og sidesprang. Vi lever med dei når dei er forelska og snur ryggen til dei når dei blir dumpa av ei endå større stjerne  eller døyr av overdose. Vi  gjer oss opp våre meiningar om alt dette og deler det på internett.

 Vonde tunger vil kanskje seie at vi har det mest i kjeften og bakføtene. Kan så vere, seier vi. Men det er som med så mykje anna aktivitet her nord i verda. Vi flyttar ut muskelarbeidet til rimelegare land, men beheld administrasjonen her heime.

God helg!