Alkohol
var bannlyst og dans kunne berre aksepterast i form av ”uskuldig leik” då
ungdomslagsrørsla var ny. No oppmodar den frilynde rørsla til meir dans for å
få mindre rus!
Ikkje mange saker har splitta fredelege norske
lokalsamfunn sterkare enn synet på dansing og drikking. Begge aktivitetane har
hatt sin viktige plass i den norske kulturen frå gammalt av.
I
det gamle bondesamfunnet greidde sterke normer å halde drikkinga meir eller
mindre innanfor akseptable rammer så lenge ølkulturen rådde åleine. Men då
brennevinet vart utbreidd på 1700-talet, vart fylla eit alvorleg problem. Til utrustinga til ein fiskar på vinterfiske på
1700-talet, kunne det høyre fleire liter
brennevin i veka. Det måtte til for å halde helsa og humøret oppe, meinte dei.
Men i kjølvatnet av brennevinet følgde drukningsulukker
, familietragediar og fattigdom.
Motkrefter. Særleg på den farlege kysten mobiliserte motkreftene. Kvinnene var
gjerne dei som kjempa hardast mot alkoholen. Sterke religiøse vekkingar og
organisert fråhaldsarbeid greidde i stor grad å drive rusdrikken ut av
lokalsamfunna. På store delar langs norskekysten feia dei dansen, felespelet og
alt som minte om moro og fjas ut av lokalsamfunna på same tid.
Pietismen
og vekkingskristendommen med si helvetesforkynning
og fordømming fekk etter kvart stor makt
over menneska. Alvor og gudsfrykt skulle prege menneska livet igjennom. Dei
store pietistiske vekkingane i 1850- og 1860-åra fekk særleg rotfeste på
Sunnmøre. Her var striden mellom dei vekkingskristne og dei frilynde særleg hard.
Henrik Straumsheim reknar i boka om Sunnmøre Frilynde Ungdomssamlag protesten
mot det pietistiske bygdemiljøet som ein viktig bakgrunn for ungdomslagsrørsla.
Dei pietistiske vekkingane på Sunnmøre vart starta av gåverike talarar som reiv
folket med seg. Men dei som tok opp arbeidet etter desse vekkingstalarane, var
ikkje mogne til det, og så kom vekkinga på avvegar, hevda han:
“Dei
gjorde Gud til ein hatande, hemnfus Gud og det fagre skaparverket hans til ein
svart jammerdal. Dei for frå stad til stad og heldt møte, lange bønemøte
utetter nætene under låge loft med osande lampar og heit, kvævande luft. Dei la
ut um straff og endelaus pine, so folk seig i uvit eller enda i vanvit.
Ungdomsflokkane var som skremde fuglar, stille og sturne. Modlause. Livet var
som ein lang grå uvêrsdag, sollaust og myrk.
Allting var synd. Det var endåtil synd å snakke med kvarandre. Stogga
ungdommen og talast på ein veg, vart det lagt ille ut. Den einaste staden der
det var råd å møtast, var på religiøse møte. Ungdomsflokken var som ei stor
uppdemd elv. Men trykket var sterkt, so dammen måtte snart springe.”
Pendelen
var i ferd med å svinge endå ein gong. Ungdommen gjorde opprør mot
mørkemannssynet og flokka seg om
ungdomslagsrørsla. Her fann dei ein gladare kristendom og eit meir konstruktivt
og byggjande og praktisk livssyn enn det dei forkynte, dei som berre hadde
frelsa som mål for livet.
Idealisme. Men sjølv om dei gjorde
opprør og vart skarpt fordømde i enkelte miljø, var dei så visst ingen
rotrivarar. Dei er nesten rørande velmeinande og skikkelege med si vekt på gode og byggjande krefter i
samfunnet, kristendom og fråhald og ei idealistisk tru på at eit betre, meir
opplyst, rikare og lukkelegare samfunn var mogleg.
Ungdomslaget Samhald i Straumgjerde vart
skipa i 1895. Det gjekk ikkjelenge før
det ordskifte om dei skulle tillate folkeviseleik. Vedtak: ..det skulle gjerast tvo
gonger mat, at der skulde haldast talar, at der skulle upplesast morosame
stykkje og at der skulle vera musikk og noko “uskuldig” leik..
På eit møte same året var det diskusjon om
korleis ein ungdom skulle skikke seg. Innleiar Ole P. Strømsheim peika på
dårlege trekk ved dagens ungdom – manglande opplysning, drikking og
nattereking. Det som måtte til var opplysning og kristendom. Andre som hadde
ordet, peika på at ungdommen også måtte lese litteratur, halde aviser for å
følgje med i tida og ha eigne ungdomslag, der dei kunne utveksle kjensler og
tankar. Ungdommen skulle tenkje på Gud, “før de onde Dage kommer og de aar naar
dig, om hvilke du maa sige: de behage mig ikke”. Men ungdommen måtte også få
glede seg, vart det understreka. Fekk dei ikkje lov til det, ville dei bli
trøytte av livet her, avdi dei ikkje fann nokon hugnad i det, sa Ole
Strømsheim.
Pardans. Det gjekk ikkje mange år før dei meinige medlemmene ikkje lenger
var fornøgde med folkeviseleik og ringdansar. Pardans var det som var populært.
Presset vart sterkare då ungdomshuset
Vaarvon med sin freistande kjellarsal vart teke i bruk i 1912. Sjølv om dei
leiande kreftene i ungdomslaget held att, merkar vi dansepresset frå grasrota i referata. Det var ikkje først og fremst
sjølve dansen, men alt det førte med seg, som uroa ungdomslagstoppane. Dansinga
drog med seg alkohol og tilhøyrande umoral og tok fokus vekk frå meir høgverdig
ungdomslagskultur.
Nyttårskvelden 1913 var det etterfest i
ungdomshuset Vårvon med talar, song og musikk og skodespel. Etterpå var det
dans i kjellarstova. Midt i januar var det korgauksjon med basar, festtale og
opplesing frå Varamannen. 16 korger vart selde. Etterpå var det mat og til
slutt dans. Søndag 20. april var det marknad med korsong og musikk, foredrag om
Florence Nightingale og korsong. Etterpå
var det leik og d… i kjellarstova, skriv referenten forsiktig i
protokollen.
Men
ikkje forsiktig nok. Etterpå kom det klage på at ein del av medlemmene hadde
vore med i eit dansarlag etter korgafesten og at dansinga hadde vart framover
heile natta. Men kravet om å få
danse var også sterkt, spesielt blant dei meinige medlemmene.
Splitting. Fløyene stod langt frå kvarandre. Det vart
skrike opp, og ikkje minst kviskra i krokane. I november var stemninga i laget
så utriveleg at formann Hans Tandstad ville trekkje seg. Han grunngav det med
at han hadde lita tid. Dessutan hadde han møtt motstand, blant anna fordi han
hadde teke avstand frå dans på ungdomsfestar. Han foreslo Henrik Straumsheim
som formann i staden. Henrik Straumsheim sa tydeleg frå om at han ikkje ville
gå inn i styret dersom det skulle vere dans på festar og møte. Han var vonbroten
og motlaus over den utakksame måten nokre medlemmer kritiserte ungdomsarbeidet
på. Særleg den kritikken som kom utanom møta.
I det
vesle ordskiftet som følgde, var det ingen som tok dansen i forsvar. Hans
Tandstad meinte å sjå at ungdomslaget hadde same synet på dans som han. Han
ville derfor ikkje seie plent nei til å bli ståande i styret eitt år til. På
styremøtet i november vart han vald til formann på nytt. Henrik Straumsheim
vart nestformann.
Men murringa om for lite dansing i
ungdomslaget gav seg ikkje. 2. juledag 1914 var det møte. Hans Tandstad la fram
eit forslag til vedtak som regulerte dansinga: “Det vil meir og meir syne seg i ungdomslaget Samhald som i andre
ungdomslag, at fær den allminnelege runddans for breitt rom i laget, vil han
minke og tyne det andre lagsarbeidet, heitte det i framlegget, som vart
samrøystes vedteke.
Vedtaket innebar at dansing på vanlege ungdomslagsmøte
skulle vere forbode. Skulle det vere dans i samband med ungdomsfestane, måte
det først vedtakast med simpelt fleirtal
på ungdomslagsmøte. Dansing skulle berre skje i kjellarsalen.
I 1918
var det ordskifte om det skulle vere dans på haustfesten. Møtelyden hadde
vanskeleg for å bestemme seg. Men styret fann ut at skulle laget greie å dekkje
kostnadene sine, måtte dei ha dans. Dette året var det haustfest med dansegilde
på Vaarvon. Inntektene gjekk til ungdomslaget. Året etter hadde eit
vegakkordlag søkt om å få leige kjellarhøgda til dansemoro. Dei måtte betale 25
kroner og love at dei ikkje skulle ta inn fleire enn 40 menneske. Det stod også
i kontrakten at dei måtte fare sømeleg fram.
Innbrot til dans. Skjertorsdag i 1920 var det ungdomsmøte med ny
diskusjon om dans. Ola Tandstad innleidde. Dei fleste i salen meinte at dans er
skadeleg for ungdomsarbeidet. Ingen påstod at dans var meir til gagn eller til
skade, men han kan likevel ikkje takast heilt bort før vi har noko betre i
staden, heiter det i referatet.
I
september same året gav formannen refs til ungdommen, fordi nokon fleire gonger
i løpet av sommaren hadde brote seg inn i ungdomshuset og dansa. Denne gongen
skulle dei sleppe straff, men det måtte ikkje skje fleire gongar. Eit forslag
frå Hans Tandstad vart samrøystes vedteke: Styret i ungdomslaget Samhald skulle
for framtida utan unntak drage folk til ansvar etter straffelova om dei dansa i
ungdomshuset utan løyve. Etter kvart ser det ut til at talet på offentlege
dansar blir avgrensa til tre for året.
Drikking var naturlegvis bannlyst frå
ungdomsmøta og frå Vaarvon. Men samtidig var det ikkje uvanleg at folk lurte
seg til nokre supar bak nova og kom ustøe og lystige inn i salen, spesielt på
dansetilstellingane. I 1917 kom det søknad om å leige Vaarvon til eit bryllaup. Vedtak 20. oktober 1917: “Styret hev høyrt at det vert rusdrykk i
brudlaupet, so styret er lite huga paa aa leiga huset burt av den grunn. Men då
(søkjaren) er medlem av laget, hev me den tilliten til han at han syter for at
det ikkje vert nokon uhugnad og fyllskap i dansarflokken. ”Det skulle koste
20 kroner å leige salen.
Forbodstid. Noreg var eitt av dei landa som vedtok å
forby både brennevin og heitvin i den såkalla forbodstida. Ungdomslaget engasjerte seg også i folkerøystingane om
forbodspolitikken. Hans Tandstad var ein pådrivar for lova lokalt. Han venta
seg store ting:
“Denne folkerøystinga er eitt av dei største
hende i soga og eit viktig steg for å ta folkefienden rusdrykken vekk frå det
norske folket”, sa han. Etter hans forslag vart det vedteke at laget skal reise
to store Ja-skilt utanfor røystestadene i Tandstad og Riksheim krinsar.
Lagsfolket vart også oppmoda om å hjelpe alle som ville stemme fram til urnene.
Elles skulle dei gå heim og heise det bjarte norske flagget i kvar sitt tun som
eit teikn på vyrdnad for den store saka det norske folk var kalla til å svare
på, mana han.
Ungdomslaget stod på ei restriktiv
haldning til dans og alkohol i tiåra som kom, men dei måtte også ta omsyn til
folkemeininga og økonomien. Lenge vart det arrangerte først to –etter kvart
også tre offentlege dansar i regi av ungdomslaget kvart år. Det viste seg å
vere gode inntektskjelder for laget.
Denne praksisen med få og populære dansar heldt
seg også då ungdomslaget kom i gang att etter krigen. Framleis var
ungdomslagsmøta prega av song og musikk
og skodespel. På femti- og sekstitalet var det framleis ”levande musikk” på dei
offentlege dansane. Jentene sat prydelege rundt dansegolvet medan gutane måtte
strene over golvet bukke og ”by opp”. Det var alltid ein sjanse for å bli avvist.
Det står nok ikkje til å nekte at enkelte gjekk ein tanke skeivt etter å ha forfriska seg med øl og brennevin bak
nova. Der kunne også bli slagsmål når
rusen gjekk over opptuktinga.
Lensmannen. Derfor var det vanleg at lensmannen var til stades på dei
offentlege dansane. Lensmann Bernt Tandstad skulle passe på ein offentleg dans i
kjellarsalen på Vaarvon. Per Karspersen med eit orkester spela. Den tida gjekk
det som regel alltid eit par timar før dei første para våga seg ut på
dansegolvet. Det irriterte lensmannen at orkesteret måtte spele for eit tomt
dansegolv og ville ha fart i sakene.” Viss de ikkje byrjar å danse no, så stengjer
eg dansen og går heim”, sa han myndig før han baud opp ei av jentene som sat ringside
til ein feiande vals. Det gjekk ikkje lenge før dei andre para kom på golvet
dei og, minnest Gustav Tandstad, som meiner dette skjedde
rundt 1952.
På syttitalet
gjekk det tilbake med reinlender og tango med lokale trekkspelheltar som
tonefølgje. No var det Beatles og Stones
som galdt. Det vart stabla store høgtalarkasser framfor den rosemåla
brystningspanelen. Langhåra rockeband entra scena. Det vart gjort tapre forsøk
på å kamuflere den rosemåla ungdomshusdekoren
med å dempe lyset og linkande og skape ein illusjon av
nattklubb og diskotek.
Småbord. Det store dansegolvet måtte
vike for småbord med kubbelys. Runddansen var gått ut på dato blant dei unge og
shake og ”piggtrådmusikk” var ikkje noko
for dei vaksne og gifte. Ungdom og vaksne slutta å møtast i same miljø. I
mangel av pubar og danserestaurantar heldt dei offentlege dansefestane seg enno
ei stund som treffstad for ungdommen på bygdene, men ungdomsmøta og dei byggjande ungdomslagskulturen gjekk av moten
. Andre organisasjonar tok over oppgåvene. Når ungdommen kom saman på
laurdagskvelden, ville dei slappe av med øl og musikk.
Men i leiinga av laget rådde framleis idealismen.
Dei måtte tole mange vonbrot. Om
diskotekarrangementa der det vart servert ”boksmusikk” frå huset sitt lydanlegg,
noterte sekretær Eldar Høidal i styret for UL Samhald i 2001: ”Ein skal med dette prøve å gje folk det som har vore etterlyst, ei
enkel tilstelling utan høgt kulturelt siktemål, med dans, hyggje og drikke som
det berande.”
Dansekurs. I dag reknar den frilynde ungdomslagsrørsla dansen rekna som ei positiv kulturytring og
står bak dansekurs landet rundt - ikkje
berre med folkeviser, vals og swing, men også salsa, hiphop og break-dance. Medan
dans tidlegare var noko som drog med seg drikking og synd, er det i dag ein
fritidsaktivitet som blir sett på som ein viktig motvekt mot rusproblemet.
Ungdomslagsrørsla har for lengst falle ned på Alf Prøysens parole: D'er æiller fali for den som dæinse, men står du stille og følje med,
da er det fali, da kæin det skje! I 2012 er eitt av slagorda til Noregs Ungdomslag: Meir dans – mindre drikking.
Kjetil Tandstad , Årbok for Sykkylven 2012. (27.11.2012)
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar